W dokumencie lokacyjnym z 1297 roku znalazły się informacje o plebanie, kościele i uposażeniu parafii.
Obejmowało ono 4 łany wolne od czynszu ( tzw. Pfarrhufen na wschód od miasta, obecnie Popowe Włóki), meszne (podatek przysługujący proboszczowi za odprawianie mszy w kościele) w wysokości jednej miarki żyta i jednej miarki owsa oraz dwór w mieście koło cmentarza. Informacje źródłowe o średniowiecznej parafii ograniczają się tylko do imion proboszczów. Pierwszym znanym był Jan (kanonik warmiński) występujący w latach 1308-1320. Następnym znanym był Jan Bando *[9], który proboszczem był miedzy 1345 a 1360 rokiem. W latach 1395-1398 proboszczem był Bartłomiej Boruschow *[10]. Jego następcą był Jan Winkeler *[11] – nie wiadomo w jakich to było latach. W 1428 roku proboszczem był Henryk Sasslein (In arbitus magister i in medicinis licentiatus), a w 1438 roku godność tę objął Aleksy Pflug. Kiedy ten zmarł parafię nadano w 1453 roku Krzysztofowi Wolffowi. W 1454 roku proboszczem został Konrad.
Przy parafii pasłęckiej istniała prawdopodobnie szkoła. Do 1466 roku kilkunastu pasłęczan udało się za granicę na studia uniwersyteckie. Na początku XV wieku w Pasłęku znajdował się przytułek miejski przy kościele św. Jerzego.
W czasie wojny polsko-krzyżackiej (tzw. “wojny rycerskiej”) w latach 1519-1521, zniszczone zostały dwa pasłęckie kościoły: św. Jerzego i kościół szpitalny św. Ducha. Ocalał tylko kościół parafialny pw. św. Bartłomieja.
Po sekularyzacji państwa zakonnego Pasłęk znalazł się w granicach luterańskich Prus Książęcych.
Kościół protestancki na tym terenie oparł się na starym katolickim podziale administracyjnym.
W 1543 roku w Pasłęku wybuchł pożar, w którym spalił się częściowo kościół św. Bartłomieja (spalił się dach na wieży i kościele, wypaliły się drzwi, okna, krzesła i ławy). Zniszczone przez pożar dzwony, które runęły z wieży, kazał były wielki mistrz, książę Albrecht von Hohenzollern (*1490, †1568) na własny koszt przetopić w słynnej gdańskiej firmie giserskiej Gerdta Benningka i kilka lat później zostały zawieszone. Wieża nie została odbudowana, lecz tylko zabezpieczona, ale dwa dzwony przetrwały do drugiego pożaru wieży w 1922 roku. Kościół odbudowany w latach 1543-1546 przetrwał nienaruszony do 1751 roku, kiedy przystąpiono do przebudowy wnętrza. Kolejny remont przeprowadzono dopiero po pożarze w 1922 roku.
W drugiej połowie lat 80. XVI w. przystąpiono do odbudowy kościoła cmentarnego pw.św. Jerzego. Prace zakończono 12 maja 1592 roku. Do 1775 roku nie przeprowadzano w nim żadnych większych remontów.
W Pasłęku przebywał biskup pomezański (w latach 1523-1525) Erhard Queiss (*1490, †1529) – jeden z filarów kościoła luterańskiego w Prusach. Według jego testamentu Piotr Hoffmann był pierwszym ewangelickim księdzem w Pasłęku. Na zaproszenie księcia Albrechta w 1549 roku przyjechali do Pasłęka dr Jerzy Sabinus i Jan Luter. Od 1587 roku zanika podział na biskupstwa i odtąd kościoły protestanckie Prus Górnych należały do konsystorza *[12] pomezańskiego (siedziba w Saalfeld / Zalewo), który w 1751 roku połączył się z sambijskim tworząc jeden konsystorz dla Prus Wschodnich i Zachodnich z siedzibą w Królewcu.
W drugiej połowie XVII wieku pojawili się w mieście wyznawcy kalwinizmu, dla których we wschodnim skrzydle zamku w 1697 roku urządzono kościół. Świątynia ta przetrwała do 1808 roku.
W 1633 roku w Pasłęku wykonano wyrok śmierci przez spalenie na stosie. Rektor miejscowej szkoły łacińskiej, magister i wikary protestancki – w jednej osobie – Klemens Klein doniósł władzom miejskim, że niejaka Fryda skumała się z diabłem. Po krótkim dochodzeniu sąd wydał wyrok i 3 marca 1633 roku ową Frydę spalono na stosie.
Większość pasłęckich statutów cechowych i brackich nakazywała każdemu bratu i siostrze oraz służbie razem uczestniczyć w nabożeństwach niedzielnych i świątecznych.
W czasie nabożeństwa zakazane było pod karą “na ciele” lub więzienia przesiadywanie w domu, karczmie lub gospodzie, a co za tym idzie zakazywano handlu, wyszynku czy jakiejkolwiek innej pracy. Stosowano też kary pieniężne lub w naturaliach na rzecz cechu lub kościoła.
Żydzi w Pasłęku pojawili się pod koniec XVII wieku, ale mogli tutaj pozostawać tylko na krótko, wyłącznie w celach handlowych.
Płyty nagrobne cmentarza żydowskiego w Pasłęku
Dopiero w 1812 roku uzyskali oni prawo osiedlania się w mieście na stałe. Już w 1817 roku na północy miasta powstał cmentarz żydowski – kirkut. Do dziś zachowały się jego pozostałości z około 20 nagrobkami – macewami. Około 1835 roku gmina żydowska zaadaptowała jeden z posiadanych drewnianych domów na synagogę. Był on używany do 1878 roku, kiedy zbudowano nową murowaną synagogę. Fasadę budynku zdobił posąg Mojżesza trzymającego tablice prawa. Synagoga została podpalona podczas tzw. “Nocy Kryształowej” w listopadzie 1938 roku – chociaż od lat nie była używana. W 1895 roku tutejsi Żydzi założyli własną szkołę, do której uczęszczało 26 dzieci. Tutejsi Żydzi zajmowali się w większości handlem. Niektórzy zrobili nawet znaczne majątki. Na przykład rodzina Aris zdominowała lokalny handel zbożem, a później handel futrami i tekstyliami. W dniu 28 listopada 1898 roku w Pasłęku urodziła się żydowska malarka, popularna w latach 1927–1933, Lotte Laserstein (zm. 21.01. 1993). Jej ojciec Hugo Laserstein był aptekarzem, matka Meta nauczycielką gry na fortepianie i malarką porcelany.
W latach 1870-1880 społeczność żydowska w Pasłęku osiągnęła szczytowe 180 osób. W kolejnych latach liczba ta spadała, gdyż przenosili się oni do większych miast, np. Elbląga i Królewca. W 1933 roku w Pasłęku mieszkało już tylko 41 Żydów, a na początku II wojny światowej w całym powiecie pasłęckim żyło jedynie 8 osób pochodzenia żydowskiego.
(www.jüdische-gemeinden.de)
Przypisy:
*[9]Magister. W źródłach pojawia się w 1335 r. jako in legibus (licencjat), później był notariuszem, prokuratorem Zakonu w procesie warszawskim (1339) i proboszczem w Dzierzgoniu (1341). W 1360 roku w Malborku, w obecności w.m. Winrycha von Kniprode, występuje jako sędzia w sporze majątkowym między cystersami oliwskimi a kilkoma rycerzami ziemi puckiej. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[10]Człowiek gruntownie wykształcony, z tytułem doktora medycyny. Później objął parafię staromiejską w Elblągu i został dziekanem kapituły warmińskiej. Był też lekarzem wielkich mistrzów i pełnił funkcje dyplomatyczne. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[11]Kanonik warmiński, magister, “profesor świętej teologii”. Był on współfundatorem wikariatu przy kościele pw. Trzech Króli w Nowym Mięście Elblągu (1420) i współzałożycielem działającego tam bractwa maryjnego. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[12]Konsystorz to najwyższa władza administracyjno-sądowa w Kościołach protestanckich.
Źródło:
W. Długokęcki, Dzieje miasta Pasłęka w latach 1297-1454, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.255-266. W. Długokęcki, Pasłęk jako ośrodek administracyjny i gospodarczy zakonu krzyżackiego, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.267-272. W. Długokęcki, Dzieje polityczne Pasłęka w okresie Związku Pruskiego i wojny trzynastoletniej, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.273-278. J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.300-347. J. Powierski, Dzieje ziemi pasłęckiej do schyłku XIII w. roz. 15, 25, 29, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.148-154, 196-197, 214-220. J. Salm, Z problematyki rozwoju przestrzennego Pasłęka, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.234,243. B. Jähnig, Część III. Wykazyurzędów. Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s.326.
F.R. Barran,Städte-Atlas Ostpreussen, 3.durchgesenene und aktualisierte Auflage 1994,Verlag Gerhard Rautenberg – Leer, s.138, ISBN 3-7921-0374-5 [grafika].
wrz 14 2018
Życie religijne w Pasłęku do roku 1945
Artykuł z serwisu
W dokumencie lokacyjnym z 1297 roku znalazły się informacje o plebanie, kościele i uposażeniu parafii.
Obejmowało ono 4 łany wolne od czynszu ( tzw. Pfarrhufen na wschód od miasta, obecnie Popowe Włóki), meszne (podatek przysługujący proboszczowi za odprawianie mszy w kościele) w wysokości jednej miarki żyta i jednej miarki owsa oraz dwór w mieście koło cmentarza. Informacje źródłowe o średniowiecznej parafii ograniczają się tylko do imion proboszczów. Pierwszym znanym był Jan (kanonik warmiński) występujący w latach 1308-1320. Następnym znanym był Jan Bando *[9], który proboszczem był miedzy 1345 a 1360 rokiem. W latach 1395-1398 proboszczem był Bartłomiej Boruschow *[10]. Jego następcą był Jan Winkeler *[11] – nie wiadomo w jakich to było latach. W 1428 roku proboszczem był Henryk Sasslein (In arbitus magister i in medicinis licentiatus), a w 1438 roku godność tę objął Aleksy Pflug. Kiedy ten zmarł parafię nadano w 1453 roku Krzysztofowi Wolffowi. W 1454 roku proboszczem został Konrad.
Przy parafii pasłęckiej istniała prawdopodobnie szkoła. Do 1466 roku kilkunastu pasłęczan udało się za granicę na studia uniwersyteckie. Na początku XV wieku w Pasłęku znajdował się przytułek miejski przy kościele św. Jerzego.
W czasie wojny polsko-krzyżackiej (tzw. “wojny rycerskiej”) w latach 1519-1521, zniszczone zostały dwa pasłęckie kościoły: św. Jerzego i kościół szpitalny św. Ducha. Ocalał tylko kościół parafialny pw. św. Bartłomieja.
Po sekularyzacji państwa zakonnego Pasłęk znalazł się w granicach luterańskich Prus Książęcych.
Kościół protestancki na tym terenie oparł się na starym katolickim podziale administracyjnym.
W 1543 roku w Pasłęku wybuchł pożar, w którym spalił się częściowo kościół św. Bartłomieja (spalił się dach na wieży i kościele, wypaliły się drzwi, okna, krzesła i ławy). Zniszczone przez pożar dzwony, które runęły z wieży, kazał były wielki mistrz, książę Albrecht von Hohenzollern (*1490, †1568) na własny koszt przetopić w słynnej gdańskiej firmie giserskiej Gerdta Benningka i kilka lat później zostały zawieszone. Wieża nie została odbudowana, lecz tylko zabezpieczona, ale dwa dzwony przetrwały do drugiego pożaru wieży w 1922 roku. Kościół odbudowany w latach 1543-1546 przetrwał nienaruszony do 1751 roku, kiedy przystąpiono do przebudowy wnętrza. Kolejny remont przeprowadzono dopiero po pożarze w 1922 roku.
W drugiej połowie lat 80. XVI w. przystąpiono do odbudowy kościoła cmentarnego pw.św. Jerzego. Prace zakończono 12 maja 1592 roku. Do 1775 roku nie przeprowadzano w nim żadnych większych remontów.
W Pasłęku przebywał biskup pomezański (w latach 1523-1525) Erhard Queiss (*1490, †1529) – jeden z filarów kościoła luterańskiego w Prusach. Według jego testamentu Piotr Hoffmann był pierwszym ewangelickim księdzem w Pasłęku. Na zaproszenie księcia Albrechta w 1549 roku przyjechali do Pasłęka dr Jerzy Sabinus i Jan Luter. Od 1587 roku zanika podział na biskupstwa i odtąd kościoły protestanckie Prus Górnych należały do konsystorza *[12] pomezańskiego (siedziba w Saalfeld / Zalewo), który w 1751 roku połączył się z sambijskim tworząc jeden konsystorz dla Prus Wschodnich i Zachodnich z siedzibą w Królewcu.
W drugiej połowie XVII wieku pojawili się w mieście wyznawcy kalwinizmu, dla których we wschodnim skrzydle zamku w 1697 roku urządzono kościół. Świątynia ta przetrwała do 1808 roku.
W 1633 roku w Pasłęku wykonano wyrok śmierci przez spalenie na stosie. Rektor miejscowej szkoły łacińskiej, magister i wikary protestancki – w jednej osobie – Klemens Klein doniósł władzom miejskim, że niejaka Fryda skumała się z diabłem. Po krótkim dochodzeniu sąd wydał wyrok i 3 marca 1633 roku ową Frydę spalono na stosie.
Większość pasłęckich statutów cechowych i brackich nakazywała każdemu bratu i siostrze oraz służbie razem uczestniczyć w nabożeństwach niedzielnych i świątecznych.
W czasie nabożeństwa zakazane było pod karą “na ciele” lub więzienia przesiadywanie w domu, karczmie lub gospodzie, a co za tym idzie zakazywano handlu, wyszynku czy jakiejkolwiek innej pracy. Stosowano też kary pieniężne lub w naturaliach na rzecz cechu lub kościoła.
Żydzi w Pasłęku pojawili się pod koniec XVII wieku, ale mogli tutaj pozostawać tylko na krótko, wyłącznie w celach handlowych.
Dopiero w 1812 roku uzyskali oni prawo osiedlania się w mieście na stałe. Już w 1817 roku na północy miasta powstał cmentarz żydowski – kirkut. Do dziś zachowały się jego pozostałości z około 20 nagrobkami – macewami. Około 1835 roku gmina żydowska zaadaptowała jeden z posiadanych drewnianych domów na synagogę. Był on używany do 1878 roku, kiedy zbudowano nową murowaną synagogę. Fasadę budynku zdobił posąg Mojżesza trzymającego tablice prawa. Synagoga została podpalona podczas tzw. “Nocy Kryształowej” w listopadzie 1938 roku – chociaż od lat nie była używana. W 1895 roku tutejsi Żydzi założyli własną szkołę, do której uczęszczało 26 dzieci. Tutejsi Żydzi zajmowali się w większości handlem. Niektórzy zrobili nawet znaczne majątki. Na przykład rodzina Aris zdominowała lokalny handel zbożem, a później handel futrami i tekstyliami. W dniu 28 listopada 1898 roku w Pasłęku urodziła się żydowska malarka, popularna w latach 1927–1933, Lotte Laserstein (zm. 21.01. 1993). Jej ojciec Hugo Laserstein był aptekarzem, matka Meta nauczycielką gry na fortepianie i malarką porcelany.
W latach 1870-1880 społeczność żydowska w Pasłęku osiągnęła szczytowe 180 osób. W kolejnych latach liczba ta spadała, gdyż przenosili się oni do większych miast, np. Elbląga i Królewca. W 1933 roku w Pasłęku mieszkało już tylko 41 Żydów, a na początku II wojny światowej w całym powiecie pasłęckim żyło jedynie 8 osób pochodzenia żydowskiego.
(www.jüdische-gemeinden.de)
Przypisy:
*[9]Magister. W źródłach pojawia się w 1335 r. jako in legibus (licencjat), później był notariuszem, prokuratorem Zakonu w procesie warszawskim (1339) i proboszczem w Dzierzgoniu (1341). W 1360 roku w Malborku, w obecności w.m. Winrycha von Kniprode, występuje jako sędzia w sporze majątkowym między cystersami oliwskimi a kilkoma rycerzami ziemi puckiej. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[10]Człowiek gruntownie wykształcony, z tytułem doktora medycyny. Później objął parafię staromiejską w Elblągu i został dziekanem kapituły warmińskiej. Był też lekarzem wielkich mistrzów i pełnił funkcje dyplomatyczne. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[11]Kanonik warmiński, magister, “profesor świętej teologii”. Był on współfundatorem wikariatu przy kościele pw. Trzech Króli w Nowym Mięście Elblągu (1420) i współzałożycielem działającego tam bractwa maryjnego. (Źródło: W. Długokęcki, op. cit., s.265.)
*[12]Konsystorz to najwyższa władza administracyjno-sądowa w Kościołach protestanckich.
Źródło:
W. Długokęcki, Dzieje miasta Pasłęka w latach 1297-1454, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.255-266.
W. Długokęcki, Pasłęk jako ośrodek administracyjny i gospodarczy zakonu krzyżackiego, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.267-272.
W. Długokęcki, Dzieje polityczne Pasłęka w okresie Związku Pruskiego i wojny trzynastoletniej, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.273-278.
J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.300-347.
J. Powierski, Dzieje ziemi pasłęckiej do schyłku XIII w. roz. 15, 25, 29, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.148-154, 196-197, 214-220.
J. Salm, Z problematyki rozwoju przestrzennego Pasłęka, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.234,243.
B. Jähnig, Część III. Wykazy urzędów. Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s.326.