Architektura Pasłęka – „Stare Miasto” Fot. M. Stankiewicz
Umowne okresy występowania stylów architektonicznych na ziemiach polskich
Przedromański 950 – 1050
Romański1050 – 1250
Gotycki 1250 – 1500
Renesansowy wraz z manieryzmem 1500 – 1650
Barok wraz z rokokiem 1650 – 1770
Historyzm (style z przedrostkiem neo) i eklektyzm 1 770 – 1925
Secesja 1900 – 1914
Wczesny Modernizm, monumentalizm i początki funkcjonalizmu 1912 – 1939
Późny Modernizm 1950-1975
Socrealizm 1945-1955,
Postmodernizm 1950-
Historia architektury jest ściśle związana z historią ogólną miejsc, w których powstawały budowle. Wojny i pożary niszczyły wszystko co było. tworząc miejsce dla aktualnie obowiązującego stylu.
Pasłęka nie zniszczyła w XVII wieku armia szwedzka, ominęły to miasto nieszczęścia I i II wojny światowej. Jedynie pożar z 1543 roku niszcząc architekturę gotycką zrobił miejsce dla renesansu i baroku. Te dwa style nawet w późniejszych renowacjach budynków stanowiły wzór do naśladowania. Dopiero żołnierze Armii Radzieckiej po wejściu w styczniu 1945 w przeciągu 6 miesięcy dokonali zniszczeń, z których miasto nie podniosło się do dzisiaj. Uchwała Rady Miasta z początku lat 90 XX wieku o wyburzeniu, „w nieokreślonej przyszłości”, powojennych budynków w stylu modernistycznym z obrębu Starego Miasta była aktem tyleż dezaprobaty co poczucia bezsilności wobec ludzkiej głupoty.
Niniejszy opis architektury miasta opiera się jedynie na podstawie analizy detali widocznych na fasadach budynków, które w ostatnich latach ulegają zatarciu. Wskazane są więc wszelkie uwagi , wraz z uzasadnieniem, odnośnie nieprawidłowego przypisania danej budowli do stylu.
Style architektoniczne Pasłęka do roku 1945
Mówiąc o stylach w architekturze Pasłęka należy cofnąć się do roku 1945, który był dla tego miasta rokiem przełomowym. Przed tym rokiem w obszarze Starego Miasta otoczonego średniowiecznymi murami obronnymi wyróżniały się gotyckie budowle:kościół św. Bartłomieja, gotyckie bramy: Wysoka i Młyńska, gotycko-renesansowy Ratusz. Jednak charakter miasta określały style klasyczne: renesansowy zamek, klasycystyczny hotel i neoklasycystyczne kamieniczki szczelnie do siebie przylegające i wypełniające niemal każdy kawałek ziemi. Miasto architektonicznie było stylowo spójne.
Teoretycznie w Pasłęku, a właściwie na starówce Pruskiego Holądu powinniśmy odnaleźć elementy: gotyckie, renesansowe, barokowe, klasycystyczne i przede wszystkim XIX wieczne style neo (neogotyk, neorenesans, neobarok).
Wielki pożar w 1543 roku (spłonęły: zamek, kościół, wiele budynków mieszkalnych) i poczuwający się do odpowiedzialności za miasto książę Albrecht, wpływają na zmianę charakteru miasta z wyłącznie gotyckiego na renesansowy i barokowy.
Schyłek epoki renesansu pozostawił w Pasłęku zamek, mały kościół (są do dzisiaj) i zapewne całkiem pokaźną liczbę mieszczańskich kamienic.
Barok do Pasłęka zawitał w końcu XVII wieku (ołtarz kościoła św. Bartłomieja z 1687 r.), czyli około 150 lat po swoich początkach w Europie Zachodniej. Z tego okresu nie zachowały się, w architekturze budynków, żadne detale.
Zjednoczenie Niemiec pod przywództwem pruskim w XIX wieku to wszechobecne już style: klasycystyczny, neogotyk, neobarok, neorenesans i łączący je w jednej budowli styl eklektyczny. Jest to też wiek kształtowania się poczucia jedności narodowych. Swojej odrębności narodowej doszukiwano się również w architekturze. Wielki niemiecki pisarz okresu romantyzmu Goethe (1773 rok, w artykule Von deutscher Baukuns) uznał za niemiecki styl narodowy przede wszystkim styl gotycki. Stąd może w tym stylu zbudowano: wieżę ciśnień (1909 r.), kościół katolicki św. Józefa (1885 r.,obecnie grekokatolicki Najświętszej Marii Panny) wraz z plebanią, wikarówkę (1861 r., znana w Pasłęku jako „stara plebania”), dworzec (1883 r.) i szpital św. Jerzego (1858r.). Ważny również był fakt, że od roku 1818 Preussisch Holland został miastem powiatowym, a dzięki odszkodowaniom z wojny prusko-francuskiej były pieniądze na rozbudowę miasta. Po pożarze barokowej wieży kościoła św. Bartłomieja w 1922, przy jej odbudowie powrócono do stylu gotyckiego (tzw. regotyzacja). Uwaga: w tym czasie również przywrócono średniowieczny wzór herbu miasta Pasłęk . Z racji roli jaką pełniło miasto wybudowano ponadto: Sąd Rejonowy, Urząd Rejonowy, Gimnazjum, Szkołę Rolniczą (późniejsze przedszkole nr 1, a dzisiaj sklep Neonet). Rosnąca w liczbę społeczność żydowska przeniosła swoją synagogę z przedmieść w obręb Starego Miasta (róg ulic Chrobrego i Dąbrowskiego).
A co ze stylami końca XIX wieku i początku wieku XX (do czasu wybuchu II wojny światowej): eklektyzm, secesja, wczesny modernizm? Stare Miasto było zbyt przeładowane i zarazem dość spójne w swoim architektonicznym klasycystycznym wyglądzie by znaleźć tam miejsce na nowe style. Znaleziono je, tak samo jak w przypadku stylu neogotyckiego, poza murami zabytkowej części miasta. W latach 1910-1917 zbudowano szpital powiatowy, a w 1922r. rozpoczęto budowę szkoły przy ul. Zwycięstwa – obecny Zespół Szkół. Powstały też: „nowy” budynek poczty (1930), stacja benzynowa i wiele domów jednorodzinnych.
Preussisch Holland nazywano Rotenburgiem wschodu (niem.: Rothenburg des Osten). Rottenburg jest to średniowieczne miasto, wielkości Pasłęka położone w niemieckiej Bawarii. Tak jak w Pruskim Holądzie rynek stanowi tam szeroka, staromiejska ulica. Podobieństw jest oczywiście więcej: miasta otrzymały prawa miejskie w tym samym okresie, są otoczone gotyckimi murami z bramami i basztami, a Stare Miasta posiadały podobny gotycki klasyczny styl zabudowy.
Osobiście uważam, że Pasłęk, a właściwie przedwojenny Holąd Pruski nie posiadał zabudowy, którą niektórzy określają jako „holenderską”. Do XX wieku nie zachował się żaden budynek z okresu, gdy miasto budowali Holendrzy. Nawet mury miejskie, mają cegły ułożone w wątku wendyjskim (słowiańskim), a nie holenderskim (niderlandzkim). Dotyczy to również innych nieotynkowanych budowli. Brak też jest detali w zwieńczeniach szczytów kamienic by pokusić się o tezę, że kiedyś znajdowały się tam zdobienia w stylu niderlandzkim. Pożar roku 1543 (i wcześniejsze pożary) zmienił całkowicie wygląd miasta. Wcześniej głównym budulcem domów mieszczańskich było drewno, które po latach użytkowania stawało się wyjątkowo suche, a przez to łatwo palne. Innych nieszczęść, w tym wojennych, miasto nigdy wcześniej nie doświadczyło (nie licząc epidemii).
Architektura Pasłęka po roku 1945
Stare Miasto w Pasłęku po odgruzowaniu i zbudowaniu kilku późnomodernistycznych budynków mieszkalnych.
Pasłęk utracił przedwojenny styl miasteczka o ciekawej, spójnej architekturze. „Zawdzięcza” to Armii Radzieckiej, polskim architektom i władzy ludowej.
Armia Radziecka zniszczyła około 80% zabudowy Starego Miasta, w tym zamek, ratusz i budynek urzędu powiatowego. W myśl hasła, obowiązującego w latach 40 i 50 XX wieku, „Cała Polska odbudowuje Warszawę”, cegły zburzonych domów zamiast posłużyć do odbudowy Pasłęka, wywieziono do stolicy Polski.
Przybywający do miasta nowi mieszkańcy, głównie Polacy z Wileńszczyzny i Wołynia, zajmowali niezniszczone domy i mieszkania. Pierwsze nowe, powojenne domy zaczęły powstawać około roku 1953. Budowały je, dla swoich pracowników zakłady przemysłowe mi.in. Odlewnia (pierwsze budynki przy obecnej ulicy Ogrodowej).
Mimo zatrudnienia w urzędzie miejskim architekta w obszarze Starego Miasta zbudowano w stylu późnego modernizmu kilka 4 piętrowych domów. Złego wrażenia nie zmienia nawet nierealna uchwała radnych z początku lat 90 zakładająca możliwość wyburzenia tychże budynków. Z kolei wkomponowywanie nowych modernistycznych budynków oraz budowa osiedla przy ul. Ogrodowej z czasem nabrały cech historycznego stylu kojarzonego z Polską Ludową.
Od lat 90 XX wieku, w obszarze Starego Miasta obowiązuje odmiana stylu postmodernistycznego – retrowersja. Powstające kamienice „udają” podobieństwo do stylów historycznych kamienic sprzed roku 1945. Nie są to rekonstrukcje, więc może z czasem przyjmie się oksymoron – „Nowa Starówka”.
Styl gotycki XII-XVI wiek
Na terenach krzyżackich jako budulca obok drewna używano głównie cegły, dlatego styl ten nazwano gotykiem ceglanym (w Europie zachodniej częściej stosowano kamień). Charakterystyczne cechy: wertykalizm (ku górze), smukłość, sklepienia żebrowe, okna i portale – na ogół ostrołukowe, zdobnictwo, np. wieloliść, czołganki, sterczyny, rozety okienne. W budynkach mieszkalnych i gospodarczych głównie, jako budulec, dominowało drewno.
Obecnie w Pasłęku ceglany styl gotycki odnajdziemy jedynie w zewnętrznych murach kościoła św. Bartłomieja, na zamku w jednej z sal (gotyckie, kamienne kolumny i krzyżowe sklepienie), w Ratuszu Miejskim (podcień i gotycka bryła, zwieńczona późnorenesansowym szczytem z roku 1556) oraz w murach obronnych i jego bramach: Kamiennej i Młyńskiej.
Styl renesansowy XV–XVII wiek
Renesansowe budowle cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły. To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome (horyzontalizm). Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków.
Holąd Pruski był już po pożarze 1543 roku i mieszkańcy, dzięki „książęcym ulgom” przystąpili do jego odbudowy. Zapewne w stylu renesansowym. Dzisiaj cechy tego stylu odnajdziemy w kościele św. Jerzego, którego kilkuletnią budowę zakończono w 1592 roku. Charakterystyczny dla tego kościoła mur pruski charakteryzował wiele przedwojennych budynków co widać na starych fotografiach miasta. Odbudowany zamek posiada, typowe dla stylu, okrągłe baszty. Gotycki ratusz w 1556 roku zwieńczono późnorenesansowym szczytem. Czy najstarsze pasłęckie kamienice szczytowe (ul. Dąbrowskiego i Osińskiego) też pochodzą z tego okresu? Ich budowa jest szacowana na XVII-XVIII wiek. Fasada natomiast, moim zdaniem, wygląda niemal identycznie jak szczyty pasłęckiego, renesansowego zamku. Ponadto wyraźnie różnią się od późniejszych budynków klasycystycznych i neoklasycystycznych.
Styl barokowy XVII–XVIII wiek
Barok w architekturze wprowadza wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrówobejmujących kilka kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonym z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, girland, festonów, a nawet pełnej rzeźby.
W Pasłęku styl barokowy możemy poznać oglądając: ołtarz, ambonę i organy w kościele św. Bartłomieja. Obecnie w Pasłęku nie ma żadnej gotyckiej budowli. Po przebudowach i remontach wielu starych domów należałoby wcześniej poznać ich historię by móc „podejrzewać” ich pierwotny styl jako barokowy. Jedynie na archiwalnych zdjęciach możemy oglądać barokową wieżę kościoła św. Bartłomieja.
Styl klasycystyczny (koniec XVII – początek XIX wieku)
Cechy architektury klasycystycznej: stosowanie porządków architektury antycznej, projektowanie całych ulic, dzielnic, miast, wzorowanie się na starożytnych budowlach greckich i rzymskich oraz na niektórych budowlach odrodzenia, budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta, stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w kształcie tympanonu, pilastrów, dużych okien, tympanon przeważnie dekorowany płaskorzeźbą, dążenie do uzyskania efektu harmonii, zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii, w opozycji do baroku przeważają fasady o liniach prostych bez wygięć i skrętów, oszczędne stosowanie zdobnictwa; jeżeli się pojawiają, są to uskrzydlone postacie lwów z ludzkimi głowami, orły, wieńce, wazony, girlandy z róż, kokardy, hełmy, tarcze.
W tym czasie w Pasłęku nastąpił rozwój budownictwa użyteczności publicznej: urzędy, szpital, hotele, szkoły. W wiekach XVII i XVIII, czyli w okresie „panowania w architekturze” stylu klasycystycznego. Stare Miasto wypełniło się kamienicami. Na najstarszych fotografiach miasta z końca XIX wieku dominuje właśnie styl klasyczny.
Neogotyk (połowa XVIII – początek XX wieku)
Charakterystyczne cechy architektury neogotyckiej: styl nawiązuje do gotyku, ściany bogato zdobione malowidłami, zbrojami średniowiecznych rycerzy, kandelabrami, kamienie i cegły, z których budowano mury, sztucznie postarzano, modna była stylizacja budowli na ruinę, malowniczość i nastrojowość tej architektury miała skłaniać do refleksji i zadumy.
Neogotyk dla Niemców był nawiązaniem do czasów średniowiecznego cesarstwa. Styl ten często był wybierany dla budynków użyteczności społecznej. W Pasłęku zbudowano: kościół katolicki i jego plebanię, wikarówkę („starą plebanię”) przy kościele protestanckim (św. Bartłomieja), spichlerz przy Wysokiej Bramie, dworzec. Tyle przynajmniej zostało do czasów dzisiejszych.
Neobarok (1880-lata 20 XX wieku)
Cechy: nawiązuje w wyglądzie do baroku, przede wszystkim w ukształtowaniu elewacji. Charakterystyczna dla neobaroku była bardzo bogata, rozbudowana dekoracja architektoniczna i rzeźbiarska o zróżnicowanych formach. Wśród motywów dekoracyjnych wykorzystywano również takie, które w architekturze barokowej się nie pojawiały.
Do czasów współczesnych, w Pasłęku nie zachowała się żadna budowla w tym stylu. Ponadto w tym okresie miasto realizowało głównie projekty w stylu neogotyckim i neoklasycystycznym.
Eklektyzm (1825-początek XX wieku)
Kierunek polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych (wielostylowość). W praktyce dominował w danym budynku jeden, konkretny styl np. neogotycki, neobarokowy lub neorenesansowy).
W Pasłęku, przed 1945 rokiem, w tym stylu powstało przynajmniej kila budowli. Dominował w nich styl klasyczny.
Neoklasycyzm (koniec XVIII – 1940)
Styl nawiązywał do architektury renesansowej, przede wszystkim w dekoracji, w mniejszym stopniu w ukształtowaniu bryły budynku czy architekturze wnętrz.
W Pasłęku styl ten dominował wraz z innymi stylami klasycznymi w architekturze całego miasta. Do dzisiaj pozostało tylko kilka budynków, które dają możliwość ujrzenia w wyobraźni „Rotenburga wschodu”: budynek Banku Spółdzielczego, narożna kamienica Spółdzielni „Społem”, dom na ul. Augustyna Steffena, kilka kamienic Starego Miasta i jeszcze kilka budynków tracących po każdym remoncie swój pierwotny styl.
Secesja (1890-1925)
Secesję cechowała forma stosunkowo abstrakcyjna, lecz jednocześnie o bogatej ornamentyce. Styl ograniczał się zasadniczo do zdobnictwa. Konstrukcja budynków, w zależności od przeznaczenia, była różna. W ornamentyce odwoływano się do natury. Ornament secesyjny miał nie tylko podkreślać konstrukcję, lecz także stanowił symboliczne przedstawienie jego funkcji. Wśród ornamentyki secesyjnej pojawiają się stylizowane formy roślinne, postacie i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę, reliefy wypełniają niekiedy całą powierzchnię ścian zewnętrznych. W elewacji widoczne jest zamiłowanie do miękkich i krzywych linii, wyobleń. Ornament obejmuje także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.
W Pasłęku jest kilka secesyjnych domów. Są to budynki mieszkalne. Niestety, ornamentykę łatwo przykryć farbą lub schować pod styropianem. Na szczęście odnaleźć je można w domach: przy ul. Piłsudskiego, Wojska Polskiego i na Starym Mieście.
Wczesny modernizm (1918 – 1960)
Modernizm – ogólne określenie prądów w architekturze światowej rozwijających się w latach ok. 1918–1975, zakładających całkowite odejście nie tylko od stylów historycznych, ale również od wszelkiej stylizacji. Architektura modernistyczna opierała się w założeniu na nowej metodzie twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących uwarunkowań materialnych.
Cechy modernizmu w architekturze: forma wynika z funkcji (lub też forma następuje po funkcji), uznanie misji, czyli wychowanie człowieka przez architekturę i sztukę, zapewnienie człowiekowi godziwych warunków życia, minimalizm zarówno wewnątrz jak i zewnątrz budynku, brak jednolitej formy stylowej, unikanie symetrii, płaski dach (często z tarasem), szerokie okna wpuszczające dużo światła, często bez gzymsów, duże płaskie i jednolite powierzchnie elewacji –w pastelowych lub białych kolorach, stosowanie jako surowca betonu, stali, żelbetonu, szkła, obszerne, przeszklone klatki schodowe, przeszklone elewacje, nadawanie budynkom cech abstrakcyjnych, demonstrowanie nowoczesnej technologii, tworzenie centrum miast, jako miejsca z wydzielonymi obszarami usługowymi, handlowymi i rekreacyjnymi.
Wczesny modernizm, w Pasłęku to budynki „poniemieckie” (odbudowanych lub niewiele zmienionych) oraz wiele domów, które budowali, przybyli tutaj „Pasłęczanie”. W latach 50 i 60 XX wieku nowe domy były często wzorowane na niemieckich, tych „sprzed wojny”. Budynki wczesnego modernizmu: Osiedle Robotnicze, zaokrąglone budynki księgarni, apteki i mieszkalny w jednym rejonie (ul. Bankowa, Kopernika), Rossmann po remoncie i wiele innych. Charakterystyczne dla stylu są budynki wokół Placu Grunwaldzkiego i poczta przy ul. Jagiełły.
Socrealizm (w Polsce, lata 40 i 50 XX wieku)
W Polsce socrealizm realizował się w u schyłku lat czterdziestych i w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. W tym czasie w Pasłęku nie powstawały nowe budynki, a jedynie odbudowywano niemieckie, zniszczone przez rezydujące w 1945 roku wojska. Pierwsze nowe budynki, z przeznaczeniem na mieszkania zakładowe dla pracowników Odlewni, zbudowano około roku 1953. Wyglądem nawiązują do budynków niemieckich.
Socrealizm był stylem, który dobrze komponowałby się z poniemiecką architekturą Pasłęka.
Późny modernizm (od lat 50-lata 80 XX wieku)
Późny modernizm sprowadził funkcję i konstrukcję budynku, określone w założeniach ogólnych modernizmu, niemal wyłącznie do istniejących uwarunkowań materialnych. Minimalizm nie zawsze współgrał z funkcjonalizmem (niskie mieszkania, „ślepe” kuchnie, brak izolacji cieplnej …).
W latach 60 XX wieku w Pasłęku budowano obok „starego” budownictwa i jeśli już dzisiaj domy późnego modernizmu komponują się z budynkami innych stylów to jest to zasługą miejskiej zieleni, a zwłaszcza wyrosłym, wysokim drzewom. To zjawisko nie występuje na Starym mieście, przez co punktowce nadal „straszą”, głównie turystów.
Budynki, oprócz domów mieszkalnych, późnego modernizmu to m.in.: Bank PKO na rogu ulic Bankowej i 3 Maja, szkoły podstawowe i przedszkola.
Postmodernizm (od 1965 roku)
Architektura postmodernizmu jest złożona, niejednolita i różnorodna Z zewnątrz budowle są dekorowane według gustów i upodobań architektów lub użytkowników. Budynek ma się opierać na klasycznych, jak i nowszych symbolach (wieża, cokół, portal, szkło, kratownica). W fasadach postmodernistycznych często odnaleźć można symboliczne znaczenie. Ważne są: ornamenty, symbole i symetrie. Wyróżnić można w tym stylu różne nurty.
W Pasłęku w stylu postmodernistycznym zaczęto budować od roku 1989, czyli od likwidacji państwowego monopolu na budownictwo mieszkaniowe. Niektóre budynki stylu modernistycznego w trakcie modernizacji nabierają cech stylu postmodernistycznego.
Style współczesne, czyli zakończenie
„conservatio sine historiae nihil est”
Współcześnie w Pasłęku w architekturze nie ma żadnej spójnej koncepcji. Modernizm ustępuje miejsca różnym nurtom postmodernizmu. Na Starym mieście jako obowiązujący styl zabudowy przyjęto retrowersję (jeden z nurtów postmodernizmu), czyli koncepcję architektury luźno nawiązującą w wyglądzie do stylów historycznych.
W Pasłęku dominuje zabudowa „z katalogów”, czyli powielanie gotowych projektów. Nowe budynki są typowe, charakterystyczne również dla innych regionów Polski jak: dworek szlachecki (dom o dwuspadowym dachu i ganku, podtrzymywanym przez dwie kolumny), czy „mazowiecki sześcian„. Wyjątkiem jest eksperyment: prosty, ekologiczny dom z pustaków, pozbawiony detalu (w pobliżu Parku Ekologicznego), który otrzymał międzynarodową nagrodę „Outstanding Earthen Architecture in Europe” za projekt i nowatorską metodę realizacji. Jeśli to zbyt mało to może … zbudować w stylu neoklasycystycznym w centrum kilka ekologicznych (w nowoczesnej technologii high-tech) budynków dla Urzędu Miejskiego, Biblioteki i Ośrodka Kultury. A zamek? Zwrócić dla Zakonu Najświętszej Marii Panny, czyli krzyżakom. Niech go wyremontują. Niech będąc częścią miasta przechadzają się po starówce w długich płaszczach z czarnym krzyżem.
Opracował: Roman Cichocki
Przy opisach cech stylu architektonicznego korzystałem z informacji dostępnych w serwisie Wikipedia.
sie 1 2019
Style architektoniczne Pasłęka
Pasłęka nie zniszczyła w XVII wieku armia szwedzka, ominęły to miasto nieszczęścia I i II wojny światowej. Jedynie pożar z 1543 roku niszcząc architekturę gotycką zrobił miejsce dla renesansu i baroku. Te dwa style nawet w późniejszych renowacjach budynków stanowiły wzór do naśladowania. Dopiero żołnierze Armii Radzieckiej po wejściu w styczniu 1945 w przeciągu 6 miesięcy dokonali zniszczeń, z których miasto nie podniosło się do dzisiaj. Uchwała Rady Miasta z początku lat 90 XX wieku o wyburzeniu, „w nieokreślonej przyszłości”, powojennych budynków w stylu modernistycznym z obrębu Starego Miasta była aktem tyleż dezaprobaty co poczucia bezsilności wobec ludzkiej głupoty.
Niniejszy opis architektury miasta opiera się jedynie na podstawie analizy detali widocznych na fasadach budynków, które w ostatnich latach ulegają zatarciu. Wskazane są więc wszelkie uwagi , wraz z uzasadnieniem, odnośnie nieprawidłowego przypisania danej budowli do stylu.
Style architektoniczne Pasłęka do roku 1945
Mówiąc o stylach w architekturze Pasłęka należy cofnąć się do roku 1945, który był dla tego miasta rokiem przełomowym. Przed tym rokiem w obszarze Starego Miasta otoczonego średniowiecznymi murami obronnymi wyróżniały się gotyckie budowle: kościół św. Bartłomieja, gotyckie bramy: Wysoka i Młyńska, gotycko-renesansowy Ratusz. Jednak charakter miasta określały style klasyczne: renesansowy zamek, klasycystyczny hotel i neoklasycystyczne kamieniczki szczelnie do siebie przylegające i wypełniające niemal każdy kawałek ziemi. Miasto architektonicznie było stylowo spójne.
Schyłek epoki renesansu pozostawił w Pasłęku zamek, mały kościół (są do dzisiaj) i zapewne całkiem pokaźną liczbę mieszczańskich kamienic.
Barok do Pasłęka zawitał w końcu XVII wieku (ołtarz kościoła św. Bartłomieja z 1687 r.), czyli około 150 lat po swoich początkach w Europie Zachodniej. Z tego okresu nie zachowały się, w architekturze budynków, żadne detale.
Zjednoczenie Niemiec pod przywództwem pruskim w XIX wieku to wszechobecne już style: klasycystyczny, neogotyk, neobarok, neorenesans i łączący je w jednej budowli styl eklektyczny. Jest to też wiek kształtowania się poczucia jedności narodowych. Swojej odrębności narodowej doszukiwano się również w architekturze. Wielki niemiecki pisarz okresu romantyzmu Goethe (1773 rok, w artykule Von deutscher Baukuns) uznał za niemiecki styl narodowy przede wszystkim styl gotycki. Stąd może w tym stylu zbudowano: wieżę ciśnień (1909 r.), kościół katolicki św. Józefa (1885 r.,obecnie grekokatolicki Najświętszej Marii Panny) wraz z plebanią, wikarówkę (1861 r., znana w Pasłęku jako „stara plebania”), dworzec (1883 r.) i szpital św. Jerzego (1858r.). Ważny również był fakt, że od roku 1818 Preussisch Holland został miastem powiatowym, a dzięki odszkodowaniom z wojny prusko-francuskiej były pieniądze na rozbudowę miasta. Po pożarze barokowej wieży kościoła św. Bartłomieja w 1922, przy jej odbudowie powrócono do stylu gotyckiego (tzw. regotyzacja). Uwaga: w tym czasie również przywrócono średniowieczny wzór herbu miasta Pasłęk . Z racji roli jaką pełniło miasto wybudowano ponadto: Sąd Rejonowy, Urząd Rejonowy, Gimnazjum, Szkołę Rolniczą (późniejsze przedszkole nr 1, a dzisiaj sklep Neonet). Rosnąca w liczbę społeczność żydowska przeniosła swoją synagogę z przedmieść w obręb Starego Miasta (róg ulic Chrobrego i Dąbrowskiego).
A co ze stylami końca XIX wieku i początku wieku XX (do czasu wybuchu II wojny światowej): eklektyzm, secesja, wczesny modernizm? Stare Miasto było zbyt przeładowane i zarazem dość spójne w swoim architektonicznym klasycystycznym wyglądzie by znaleźć tam miejsce na nowe style. Znaleziono je, tak samo jak w przypadku stylu neogotyckiego, poza murami zabytkowej części miasta. W latach 1910-1917 zbudowano szpital powiatowy, a w 1922r. rozpoczęto budowę szkoły przy ul. Zwycięstwa – obecny Zespół Szkół. Powstały też: „nowy” budynek poczty (1930), stacja benzynowa i wiele domów jednorodzinnych.
Preussisch Holland nazywano Rotenburgiem wschodu (niem.: Rothenburg des Osten). Rottenburg jest to średniowieczne miasto, wielkości Pasłęka położone w niemieckiej Bawarii. Tak jak w Pruskim Holądzie rynek stanowi tam szeroka, staromiejska ulica. Podobieństw jest oczywiście więcej: miasta otrzymały prawa miejskie w tym samym okresie, są otoczone gotyckimi murami z bramami i basztami, a Stare Miasta posiadały podobny gotycki klasyczny styl zabudowy.
Osobiście uważam, że Pasłęk, a właściwie przedwojenny Holąd Pruski nie posiadał zabudowy, którą niektórzy określają jako „holenderską”. Do XX wieku nie zachował się żaden budynek z okresu, gdy miasto budowali Holendrzy. Nawet mury miejskie, mają cegły ułożone w wątku wendyjskim (słowiańskim), a nie holenderskim (niderlandzkim). Dotyczy to również innych nieotynkowanych budowli. Brak też jest detali w zwieńczeniach szczytów kamienic by pokusić się o tezę, że kiedyś znajdowały się tam zdobienia w stylu niderlandzkim. Pożar roku 1543 (i wcześniejsze pożary) zmienił całkowicie wygląd miasta. Wcześniej głównym budulcem domów mieszczańskich było drewno, które po latach użytkowania stawało się wyjątkowo suche, a przez to łatwo palne. Innych nieszczęść, w tym wojennych, miasto nigdy wcześniej nie doświadczyło (nie licząc epidemii).
Architektura Pasłęka po roku 1945
Pasłęk utracił przedwojenny styl miasteczka o ciekawej, spójnej architekturze. „Zawdzięcza” to Armii Radzieckiej, polskim architektom i władzy ludowej.
Armia Radziecka zniszczyła około 80% zabudowy Starego Miasta, w tym zamek, ratusz i budynek urzędu powiatowego. W myśl hasła, obowiązującego w latach 40 i 50 XX wieku, „Cała Polska odbudowuje Warszawę”, cegły zburzonych domów zamiast posłużyć do odbudowy Pasłęka, wywieziono do stolicy Polski.
Przybywający do miasta nowi mieszkańcy, głównie Polacy z Wileńszczyzny i Wołynia, zajmowali niezniszczone domy i mieszkania. Pierwsze nowe, powojenne domy zaczęły powstawać około roku 1953. Budowały je, dla swoich pracowników zakłady przemysłowe mi.in. Odlewnia (pierwsze budynki przy obecnej ulicy Ogrodowej).
Mimo zatrudnienia w urzędzie miejskim architekta w obszarze Starego Miasta zbudowano w stylu późnego modernizmu kilka 4 piętrowych domów. Złego wrażenia nie zmienia nawet nierealna uchwała radnych z początku lat 90 zakładająca możliwość wyburzenia tychże budynków. Z kolei wkomponowywanie nowych modernistycznych budynków oraz budowa osiedla przy ul. Ogrodowej z czasem nabrały cech historycznego stylu kojarzonego z Polską Ludową.
Od lat 90 XX wieku, w obszarze Starego Miasta obowiązuje odmiana stylu postmodernistycznego – retrowersja. Powstające kamienice „udają” podobieństwo do stylów historycznych kamienic sprzed roku 1945. Nie są to rekonstrukcje, więc może z czasem przyjmie się oksymoron – „Nowa Starówka”.
Styl gotycki XII-XVI wiek
Na terenach krzyżackich jako budulca obok drewna używano głównie cegły, dlatego styl ten nazwano gotykiem ceglanym (w Europie zachodniej częściej stosowano kamień). Charakterystyczne cechy: wertykalizm (ku górze), smukłość, sklepienia żebrowe, okna i portale – na ogół ostrołukowe, zdobnictwo, np. wieloliść, czołganki, sterczyny, rozety okienne. W budynkach mieszkalnych i gospodarczych głównie, jako budulec, dominowało drewno.
Obecnie w Pasłęku ceglany styl gotycki odnajdziemy jedynie w zewnętrznych murach kościoła św. Bartłomieja, na zamku w jednej z sal (gotyckie, kamienne kolumny i krzyżowe sklepienie), w Ratuszu Miejskim (podcień i gotycka bryła, zwieńczona późnorenesansowym szczytem z roku 1556) oraz w murach obronnych i jego bramach: Kamiennej i Młyńskiej.
Styl renesansowy XV–XVII wiek
Renesansowe budowle cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły. To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome (horyzontalizm). Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków.
Holąd Pruski był już po pożarze 1543 roku i mieszkańcy, dzięki „książęcym ulgom” przystąpili do jego odbudowy. Zapewne w stylu renesansowym. Dzisiaj cechy tego stylu odnajdziemy w kościele św. Jerzego, którego kilkuletnią budowę zakończono w 1592 roku. Charakterystyczny dla tego kościoła mur pruski charakteryzował wiele przedwojennych budynków co widać na starych fotografiach miasta. Odbudowany zamek posiada, typowe dla stylu, okrągłe baszty. Gotycki ratusz w 1556 roku zwieńczono późnorenesansowym szczytem. Czy najstarsze pasłęckie kamienice szczytowe (ul. Dąbrowskiego i Osińskiego) też pochodzą z tego okresu? Ich budowa jest szacowana na XVII-XVIII wiek. Fasada natomiast, moim zdaniem, wygląda niemal identycznie jak szczyty pasłęckiego, renesansowego zamku. Ponadto wyraźnie różnią się od późniejszych budynków klasycystycznych i neoklasycystycznych.
Styl barokowy XVII–XVIII wiek
Barok w architekturze wprowadza wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących kilka kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonym z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, girland, festonów, a nawet pełnej rzeźby.
W Pasłęku styl barokowy możemy poznać oglądając: ołtarz, ambonę i organy w kościele św. Bartłomieja. Obecnie w Pasłęku nie ma żadnej gotyckiej budowli. Po przebudowach i remontach wielu starych domów należałoby wcześniej poznać ich historię by móc „podejrzewać” ich pierwotny styl jako barokowy. Jedynie na archiwalnych zdjęciach możemy oglądać barokową wieżę kościoła św. Bartłomieja.
Styl klasycystyczny (koniec XVII – początek XIX wieku)
Cechy architektury klasycystycznej: stosowanie porządków architektury antycznej, projektowanie całych ulic, dzielnic, miast, wzorowanie się na starożytnych budowlach greckich i rzymskich oraz na niektórych budowlach odrodzenia, budowle wznoszone na planie zwartym, koła lub prostokąta, stosowanie kolumnad i kolumnowych portyków ze zwieńczeniem w kształcie tympanonu, pilastrów, dużych okien, tympanon przeważnie dekorowany płaskorzeźbą, dążenie do uzyskania efektu harmonii, zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii, w opozycji do baroku przeważają fasady o liniach prostych bez wygięć i skrętów, oszczędne stosowanie zdobnictwa; jeżeli się pojawiają, są to uskrzydlone postacie lwów z ludzkimi głowami, orły, wieńce, wazony, girlandy z róż, kokardy, hełmy, tarcze.
W tym czasie w Pasłęku nastąpił rozwój budownictwa użyteczności publicznej: urzędy, szpital, hotele, szkoły. W wiekach XVII i XVIII, czyli w okresie „panowania w architekturze” stylu klasycystycznego. Stare Miasto wypełniło się kamienicami. Na najstarszych fotografiach miasta z końca XIX wieku dominuje właśnie styl klasyczny.
Neogotyk (połowa XVIII – początek XX wieku)
Charakterystyczne cechy architektury neogotyckiej: styl nawiązuje do gotyku, ściany bogato zdobione malowidłami, zbrojami średniowiecznych rycerzy, kandelabrami, kamienie i cegły, z których budowano mury, sztucznie postarzano, modna była stylizacja budowli na ruinę, malowniczość i nastrojowość tej architektury miała skłaniać do refleksji i zadumy.
Neogotyk dla Niemców był nawiązaniem do czasów średniowiecznego cesarstwa. Styl ten często był wybierany dla budynków użyteczności społecznej. W Pasłęku zbudowano: kościół katolicki i jego plebanię, wikarówkę („starą plebanię”) przy kościele protestanckim (św. Bartłomieja), spichlerz przy Wysokiej Bramie, dworzec. Tyle przynajmniej zostało do czasów dzisiejszych.
Neobarok (1880-lata 20 XX wieku)
Cechy: nawiązuje w wyglądzie do baroku, przede wszystkim w ukształtowaniu elewacji. Charakterystyczna dla neobaroku była bardzo bogata, rozbudowana dekoracja architektoniczna i rzeźbiarska o zróżnicowanych formach. Wśród motywów dekoracyjnych wykorzystywano również takie, które w architekturze barokowej się nie pojawiały.
Do czasów współczesnych, w Pasłęku nie zachowała się żadna budowla w tym stylu. Ponadto w tym okresie miasto realizowało głównie projekty w stylu neogotyckim i neoklasycystycznym.
Eklektyzm (1825-początek XX wieku)
Kierunek polegający na łączeniu w jednej budowli w sposób swobodny, często niezgodnych ze sobą, elementów wybranych z różnych stylów architektonicznych (wielostylowość). W praktyce dominował w danym budynku jeden, konkretny styl np. neogotycki, neobarokowy lub neorenesansowy).
W Pasłęku, przed 1945 rokiem, w tym stylu powstało przynajmniej kila budowli. Dominował w nich styl klasyczny.
Neoklasycyzm (koniec XVIII – 1940)
Styl nawiązywał do architektury renesansowej, przede wszystkim w dekoracji, w mniejszym stopniu w ukształtowaniu bryły budynku czy architekturze wnętrz.
W Pasłęku styl ten dominował wraz z innymi stylami klasycznymi w architekturze całego miasta. Do dzisiaj pozostało tylko kilka budynków, które dają możliwość ujrzenia w wyobraźni „Rotenburga wschodu”: budynek Banku Spółdzielczego, narożna kamienica Spółdzielni „Społem”, dom na ul. Augustyna Steffena, kilka kamienic Starego Miasta i jeszcze kilka budynków tracących po każdym remoncie swój pierwotny styl.
Secesja (1890-1925)
Secesję cechowała forma stosunkowo abstrakcyjna, lecz jednocześnie o bogatej ornamentyce. Styl ograniczał się zasadniczo do zdobnictwa. Konstrukcja budynków, w zależności od przeznaczenia, była różna. W ornamentyce odwoływano się do natury. Ornament secesyjny miał nie tylko podkreślać konstrukcję, lecz także stanowił symboliczne przedstawienie jego funkcji. Wśród ornamentyki secesyjnej pojawiają się stylizowane formy roślinne, postacie i maski długowłosych kobiet, formy przypominające niekiedy draperie lub skórę, reliefy wypełniają niekiedy całą powierzchnię ścian zewnętrznych. W elewacji widoczne jest zamiłowanie do miękkich i krzywych linii, wyobleń. Ornament obejmuje także detale wykończenia budynku, takie jak klamki czy balustrady schodów.
W Pasłęku jest kilka secesyjnych domów. Są to budynki mieszkalne. Niestety, ornamentykę łatwo przykryć farbą lub schować pod styropianem. Na szczęście odnaleźć je można w domach: przy ul. Piłsudskiego, Wojska Polskiego i na Starym Mieście.
Wczesny modernizm (1918 – 1960)
Modernizm – ogólne określenie prądów w architekturze światowej rozwijających się w latach ok. 1918–1975, zakładających całkowite odejście nie tylko od stylów historycznych, ale również od wszelkiej stylizacji. Architektura modernistyczna opierała się w założeniu na nowej metodzie twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących uwarunkowań materialnych.
Cechy modernizmu w architekturze: forma wynika z funkcji (lub też forma następuje po funkcji), uznanie misji, czyli wychowanie człowieka przez architekturę i sztukę, zapewnienie człowiekowi godziwych warunków życia, minimalizm zarówno wewnątrz jak i zewnątrz budynku, brak jednolitej formy stylowej, unikanie symetrii, płaski dach (często z tarasem), szerokie okna wpuszczające dużo światła, często bez gzymsów, duże płaskie i jednolite powierzchnie elewacji –w pastelowych lub białych kolorach, stosowanie jako surowca betonu, stali, żelbetonu, szkła, obszerne, przeszklone klatki schodowe, przeszklone elewacje, nadawanie budynkom cech abstrakcyjnych, demonstrowanie nowoczesnej technologii, tworzenie centrum miast, jako miejsca z wydzielonymi obszarami usługowymi, handlowymi i rekreacyjnymi.
Wczesny modernizm, w Pasłęku to budynki „poniemieckie” (odbudowanych lub niewiele zmienionych) oraz wiele domów, które budowali, przybyli tutaj „Pasłęczanie”. W latach 50 i 60 XX wieku nowe domy były często wzorowane na niemieckich, tych „sprzed wojny”. Budynki wczesnego modernizmu: Osiedle Robotnicze, zaokrąglone budynki księgarni, apteki i mieszkalny w jednym rejonie (ul. Bankowa, Kopernika), Rossmann po remoncie i wiele innych. Charakterystyczne dla stylu są budynki wokół Placu Grunwaldzkiego i poczta przy ul. Jagiełły.
Socrealizm (w Polsce, lata 40 i 50 XX wieku)
W Polsce socrealizm realizował się w u schyłku lat czterdziestych i w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. W tym czasie w Pasłęku nie powstawały nowe budynki, a jedynie odbudowywano niemieckie, zniszczone przez rezydujące w 1945 roku wojska. Pierwsze nowe budynki, z przeznaczeniem na mieszkania zakładowe dla pracowników Odlewni, zbudowano około roku 1953. Wyglądem nawiązują do budynków niemieckich.
Socrealizm był stylem, który dobrze komponowałby się z poniemiecką architekturą Pasłęka.
Późny modernizm (od lat 50-lata 80 XX wieku)
Późny modernizm sprowadził funkcję i konstrukcję budynku, określone w założeniach ogólnych modernizmu, niemal wyłącznie do istniejących uwarunkowań materialnych. Minimalizm nie zawsze współgrał z funkcjonalizmem (niskie mieszkania, „ślepe” kuchnie, brak izolacji cieplnej …).
W latach 60 XX wieku w Pasłęku budowano obok „starego” budownictwa i jeśli już dzisiaj domy późnego modernizmu komponują się z budynkami innych stylów to jest to zasługą miejskiej zieleni, a zwłaszcza wyrosłym, wysokim drzewom. To zjawisko nie występuje na Starym mieście, przez co punktowce nadal „straszą”, głównie turystów.
Budynki, oprócz domów mieszkalnych, późnego modernizmu to m.in.: Bank PKO na rogu ulic Bankowej i 3 Maja, szkoły podstawowe i przedszkola.
Postmodernizm (od 1965 roku)
Architektura postmodernizmu jest złożona, niejednolita i różnorodna Z zewnątrz budowle są dekorowane według gustów i upodobań architektów lub użytkowników. Budynek ma się opierać na klasycznych, jak i nowszych symbolach (wieża, cokół, portal, szkło, kratownica). W fasadach postmodernistycznych często odnaleźć można symboliczne znaczenie. Ważne są: ornamenty, symbole i symetrie. Wyróżnić można w tym stylu różne nurty.
W Pasłęku w stylu postmodernistycznym zaczęto budować od roku 1989, czyli od likwidacji państwowego monopolu na budownictwo mieszkaniowe. Niektóre budynki stylu modernistycznego w trakcie modernizacji nabierają cech stylu postmodernistycznego.
Style współczesne, czyli zakończenie
Współcześnie w Pasłęku w architekturze nie ma żadnej spójnej koncepcji. Modernizm ustępuje miejsca różnym nurtom postmodernizmu. Na Starym mieście jako obowiązujący styl zabudowy przyjęto retrowersję (jeden z nurtów postmodernizmu), czyli koncepcję architektury luźno nawiązującą w wyglądzie do stylów historycznych.
W Pasłęku dominuje zabudowa „z katalogów”, czyli powielanie gotowych projektów. Nowe budynki są typowe, charakterystyczne również dla innych regionów Polski jak: dworek szlachecki (dom o dwuspadowym dachu i ganku, podtrzymywanym przez dwie kolumny), czy „mazowiecki sześcian„. Wyjątkiem jest eksperyment: prosty, ekologiczny dom z pustaków, pozbawiony detalu (w pobliżu Parku Ekologicznego), który otrzymał międzynarodową nagrodę „Outstanding Earthen Architecture in Europe” za projekt i nowatorską metodę realizacji. Jeśli to zbyt mało to może … zbudować w stylu neoklasycystycznym w centrum kilka ekologicznych (w nowoczesnej technologii high-tech) budynków dla Urzędu Miejskiego, Biblioteki i Ośrodka Kultury. A zamek? Zwrócić dla Zakonu Najświętszej Marii Panny, czyli krzyżakom. Niech go wyremontują. Niech będąc częścią miasta przechadzają się po starówce w długich płaszczach z czarnym krzyżem.
Opracował: Roman Cichocki
Przy opisach cech stylu architektonicznego korzystałem z informacji dostępnych w serwisie Wikipedia.