Zamek Krzyżacki, czy też gród Pasłęk, był wielokrotnie wymieniany w dokumentach pod różnymi nazwami, i tak: w 1285 jako Pazluch („datum Pazlucho„), podobnie w 1297, 13o3, 1305, 1306, 1308 i 1310 roku jako Pazlok lub Paslok. Do tego należy dodać wzmiankę o plebanie z Paczlog, z 1282 roku oraz zapisy nazwy ziemi Pazluch w aktach z lat 1267-1268. Są to formy zniemczone, które pojawiły się po zbudowaniu tutaj krzyżackiego grodu. Występuje jeszcze nazwa terytorium Pasluczen, a w 1250 roku wymieniono ziemię Passaluc. Najstarszy zapis nazwy ziemi pasłęckiej Pozolucensis provincia występuje w petycji polskich dominikanów do papieża Grzegorza IX z 1231 roku.
W kwietniu 1267 roku w Elblągu mistrz krajowy Prus (w latach 1264-1265 oraz 1267-1270) Ludwik von Baldersheim wystawił akt nadania Prusom: Santirmowi, Wocisławowi i Butelowi, posiadłosci na polu pasłęckim (Paslok, Pazlok),w pobliżu ujścia Sirwy do Wąskiej, z określonymi już granicami. Trzej Prusowie otrzymali ponadto łąkę nad Wąską, pole naprzeciw pola pasłęckiego długości 6 sznurów w dół Wąskiej i 3 sznurów szerokości. Nie jest jasne, czy było to nowe nadanie, czy raczej potwierdzenie posiadania. Z przywileju mistrza krajowego (w latach 1288-1299) Mainharda von Querfurt (z Kwerfurtu), wystawionego w dniu 29 września 1297 roku w Elblągu, wynika, że w miejscu istniejącej już osady *[1] na terytorium Pazlok, założył on na prawie chełmińskim miasto Hollant (Holland, czyli Pasłęk, dawniej Holąd Pruski, przed 1945 r. Preußisch Holland). Świadkami tego dokumentu byli: komtur ziemi chełmińskiej (w latach 1296-1298) Konrad Sack, komtur elbląski (w latach 1296-1299) Ludwik Schippen (Schüpf), komtur malborski (w latach 1283-1298/1299) Henryk von Weilnau (Wilnow), komtur dzierzgoński (w latach 1296-1298) Henryk von Vatterode i komtur grudziądzki (w latach 1291-1298) Gunter von Schwarzburg, oraz liczni bracia zakonu krzyżackiego (niewątpliwie przywilej ten został wystawiony podczas posiedzenia pruskiej kapituły prowincjonalnej zakonu).
Według dokumentu lokacyjnego, nazwa Hollant ma się wywodzić od pierwszych lokatorów *[2], którzy mieli tutaj przybyć z Holandii *[3]. Jednak brak jest dokładniejszych informacji na ten temat. W dokumencie nie ma też żadnej wzmianki o aktualnym lokatorze lub sołtysie i jego uposażeniu.
Zgodnie z dokumentem miasto otrzymało 139 łanów (2335 ha). Z tego obszaru 14 łanów (235 ha) wolnych od płacenia czynszu otrzymała gmina miejska na pastwisko dla bydła. Z pozostałych łanów płacono czynsz w wysokości 1/2 grzywny i 4 kur z jednego łana, z pługa (wówczas gospodarstwo) płacono po jednej miarce żyta i pszenicy, z radła zaś jedną miarkę żyta. Na początku XV wieku, na obszarze właściwego patrymonium powstały dwie wsie. Pierwszą nazywano „wsią przed miastem Pasłękiem”, albo „wsią Holland”. Jej powierzchnia liczyła 60 i 1/2 łana. W 1445 roku było w niej 18 gospodarstw. Druga wieś, o takiej samej powierzchni, nazywała się Neudorf (Nowa Wieś). W 1414 roku były w niej 22 gospodarstwa. Za obie wsie płacono taki sam czynsz, czyli w wysokości ustalonej w 1297 roku, tz. 1/2 grzywny i 4 kury w dniu św. Marcina od łana rocznie.
Zakon określił także granice terytorium przekazanego miastu. Pasłęk uzyskał do wspólnego użytkowania bagno między rzeką Wąską, jeziorem Druzno, rzeką Klepiną, Kusami i Krosnem, przy czym Zakon zatrzymał pas ziemi wzdłuż Wąskiej i jeziora Druzno szerokości 6 sznurów (ok. 260 m). Dokument wspomina też o lesie „Buchwalt”, z którego mieszczanie mogli pozyskiwać drewno budowlane i na opał. Prawdopodobnie w tym samym miejscu miasto otrzymało od Zakonu w 1319 roku 36 łanów lasu. Po wycięciu lasu mogli ten teren zamienić na pola uprawne i użytkować je bez płacenia czynszu.
W dokumencie z 1297 roku zawarte są podstawowe kwestie dotyczące ustroju miasta. Zarówno miasto jak i jego posiadłości otrzymały prawo chełmińskie (Kulmer Recht). Sądy miały być sprawowane zgodnie z tym prawem. Zakon jednak wyłączył z kompetencji sądownictwa miejskiego niektóre sprawy, np. sądownictwo na drogach publicznych w obrębie dóbr miejskich. Miasto nie mogło ustanawiać wilkierzy (uchwały rady miejskiej) bez zgody Zakonu. Zakazano też wprowadzania do miasta wspólnot religijnych i sprzedaży im nieruchomości.
W dniu 12 marca 1308 roku mistrz krajowy Prus (w latach 1307-1309) Henryk von Plötzke (z Płocka) odnowił Gerkowi von Paslok i jego siostrze Christine zapis mistrza krajowego (w latach 1259-1261) Hartmuta von Grumbacha, który nadał im 31 i 0,5 włóki na prawie chełmińskim.
Organami władzy w Pasłęku były: rada miejska (burmistrz, jego zastępca/kompan i 8 rajców, a później doszło stanowisko pisarza miejskiego), ława miejska (sąd miejski, który składał się z sędziego/iudex i ławników. W 1692 roku liczyła 12 osób) i zgromadzenie obywateli. Siedzibą władz miejskich był ratusz zbudowany w drugiej połowie XIV w. Do miasta należał też dwór (Stadthof), który znajdował się poza murami miejskimi. Przechowywano w nim wozy i narzędzia oraz trzymano konie.
O rzemiośle i handlu w Pasłęku znajdują się już wzmianki w dokumencie z 1297 roku. Czynsz z domu kupieckiego, z bud kramarzy, jatek rzeźniczych, ław chlebowych miał przypadać w połowie Zakonowi, w połowie zaś miastu *[4]. W dokumencie stwierdzono też, że wszystkie warsztaty tkackie w mieście, służące do wyrobu tkanin wełnianych i płóciennych mają być wolne od czynszu. Miasto otrzymało też pozwolenie na wolne (bez płacenia czynszu) połowy ryb w jeziorze Sambród, na rzece Wąskiej i jeziorze Druzno. Zakazano jedynie używania niewodu *[5] i budowania jazów na rzece Wąskiej.
Cegielnię miejską wzmiankowano już w wyżej wymienionym dokumencie lokacyjnym, a także w tzw. księdze szkodowej z drugiego dziesięciolecia XV w.
Pasłęk leżał na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych prowadzących z Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej do Prus właściwych. Biegły stąd drogi do Dzierzgonia, Elbląga i Braniewa. Pasłęk był też lokalnym ośrodkiem handlu zwierzętami hodowlanymi. Mogą świadczyć o tym zapisy w krzyżackich księgach rachunkowych. W Pasłęku urzędnicy Zakonu kupowali konie, woły, krowy oraz owce i jagnięta. Mieszczanie pasłęccy mieli prawo żeglowania bez opłat po rzece Wąskiej i jeziorze Druzno.
*[1]Według jednych badaczy, jest to osada wzmiankowana już w 1267 r., a wg innych, w 1282 r. Są też tacy (np.W.Długokęcki), którzy twierdzą, że początki miasta należy datować na rok 1288 r.
*[2]Mogło być ich kilku (niestety anonimowych). Nie oznacza to,że mieszkańcy miasta byli także Holendrami, chociaż jest możliwe, że lokatorzy ci ściągnęli tutaj jeszcze jakichś innych rodaków. […] W napisanej w 1670 r. tragedii: „Giesbrecht van Amstel, d’Ondergang van Syne Stadt en Ballingschab” holenderski poeta Jan van Vondel stwierdził, że zmuszony do ucieczki za udział w zamordowaniu hrabiego Holandii Florisa V bohater dramatu [Giesbrecht van Amstel] udał się do Prus, gdzie zbudował miasto Nieuw Holland (Nowa Holandia), a więc Pasłęk. Niektórzy historycy holenderscy dawali temu wiarę, chociaż brak na ten temat informacji źródeł wcześniejszych… […] Nowsi historycy niemieccy Pasłęka słusznie jednak zwrócili uwagę na to, że ewentualny pobyt w Prusach Jana van Amstel [syn] byłby zbyt późny, jak na założenie miasta Pasłęka, zaś dla przyjęcia roli w tym Ghysberta nie ma żadnych podstaw. […] Podobnie brak jakichkolwiek przesłanek źródłowych dla łączenia przybycia do Prus Holenderskich zasadźców Pasłęka z wyprawami krzyżowymi, śpieszącymi na pomoc Krzyżakom. (Źródło: J. Powierski, op.cit., s.214-216)
*[3]W XVIII w. w ścianę ratusza wmurowano tablicę z informacją: „Miasto to zostało zbudowane przez uciekinierów Batawów z Holandii jako miejsce schronienia i od nich nazwę przyjęło.
Przechodniu, patrz na urodzajny kraj, na wygląd i porównaj je z innymi małymi miastami, czy znajdziesz mu równe?”
*[4]Na początku XV w., łącznie z czynszami z działek miasto płaciło 46 grzywien, w dwóch ratach na św. Marcina (11 listopada) i zapusty. W połowie XV w. czynsz zmalał do 18 grzywien, ponieważ 28 grzywien przekazano do spłacania szpitalowi ( właściwie przytułek) św. Ducha, który został założony (1396) w Pasłęku przez w.m. Konrada von Jungingen. Szpital otrzymał w 1404 r. i w latach 40. XV w. znaczne nadania. Po 1520 r. szpital św. Ducha przestał istnieć.
*[5]Jest to ciągniona włokowa sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka zwanego matnią oraz dwóch długich „skrzydeł” z tkaniny sieciowej. W dawnych czasach niewód wykonany z mocnych konopi służył do połowu ryb w stawach, jeziorach i rzekach.
Źródło:
W. Długokęcki, Dzieje miasta Pasłęka w latach 1297-1454, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.255-266.
W. Długokęcki, Pasłęk jako ośrodek administracyjny i gospodarczy zakonu krzyżackiego, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.267-272.
W. Długokęcki, Dzieje polityczne Pasłęka w okresie Związku Pruskiego i wojny trzynastoletniej, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.273-278.
J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.300-347.
J. Powierski, Dzieje ziemi pasłęckiej do schyłku XIII w. roz. 15, 25, 29, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.148-154, 196-197, 214-220.
J. Salm, Z problematyki rozwoju przestrzennego Pasłęka, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.234,243.
B. Jähnig, Część III. Wykazy urzędów. Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s.326.
F.R. Barran, Städte-Atlas Ostpreussen, 3.durchgesenene und aktualisierte Auflage 1994,Verlag Gerhard Rautenberg – Leer, s.138, ISBN 3-7921-0374-5 [grafika].
wrz 19 2018
Historia Pasłęka 1230-1453
Artykuł z serwisu internetowego
W kwietniu 1267 roku w Elblągu mistrz krajowy Prus (w latach 1264-1265 oraz 1267-1270) Ludwik von Baldersheim wystawił akt nadania Prusom: Santirmowi, Wocisławowi i Butelowi, posiadłosci na polu pasłęckim (Paslok, Pazlok),w pobliżu ujścia Sirwy do Wąskiej, z określonymi już granicami. Trzej Prusowie otrzymali ponadto łąkę nad Wąską, pole naprzeciw pola pasłęckiego długości 6 sznurów w dół Wąskiej i 3 sznurów szerokości. Nie jest jasne, czy było to nowe nadanie, czy raczej potwierdzenie posiadania. Z przywileju mistrza krajowego (w latach 1288-1299) Mainharda von Querfurt (z Kwerfurtu), wystawionego w dniu 29 września 1297 roku w Elblągu, wynika, że w miejscu istniejącej już osady *[1] na terytorium Pazlok, założył on na prawie chełmińskim miasto Hollant (Holland, czyli Pasłęk, dawniej Holąd Pruski, przed 1945 r. Preußisch Holland). Świadkami tego dokumentu byli: komtur ziemi chełmińskiej (w latach 1296-1298) Konrad Sack, komtur elbląski (w latach 1296-1299) Ludwik Schippen (Schüpf), komtur malborski (w latach 1283-1298/1299) Henryk von Weilnau (Wilnow), komtur dzierzgoński (w latach 1296-1298) Henryk von Vatterode i komtur grudziądzki (w latach 1291-1298) Gunter von Schwarzburg, oraz liczni bracia zakonu krzyżackiego (niewątpliwie przywilej ten został wystawiony podczas posiedzenia pruskiej kapituły prowincjonalnej zakonu).
Według dokumentu lokacyjnego, nazwa Hollant ma się wywodzić od pierwszych lokatorów *[2], którzy mieli tutaj przybyć z Holandii *[3]. Jednak brak jest dokładniejszych informacji na ten temat. W dokumencie nie ma też żadnej wzmianki o aktualnym lokatorze lub sołtysie i jego uposażeniu.
Zgodnie z dokumentem miasto otrzymało 139 łanów (2335 ha). Z tego obszaru 14 łanów (235 ha) wolnych od płacenia czynszu otrzymała gmina miejska na pastwisko dla bydła. Z pozostałych łanów płacono czynsz w wysokości 1/2 grzywny i 4 kur z jednego łana, z pługa (wówczas gospodarstwo) płacono po jednej miarce żyta i pszenicy, z radła zaś jedną miarkę żyta. Na początku XV wieku, na obszarze właściwego patrymonium powstały dwie wsie. Pierwszą nazywano „wsią przed miastem Pasłękiem”, albo „wsią Holland”. Jej powierzchnia liczyła 60 i 1/2 łana. W 1445 roku było w niej 18 gospodarstw. Druga wieś, o takiej samej powierzchni, nazywała się Neudorf (Nowa Wieś). W 1414 roku były w niej 22 gospodarstwa. Za obie wsie płacono taki sam czynsz, czyli w wysokości ustalonej w 1297 roku, tz. 1/2 grzywny i 4 kury w dniu św. Marcina od łana rocznie.
Zakon określił także granice terytorium przekazanego miastu. Pasłęk uzyskał do wspólnego użytkowania bagno między rzeką Wąską, jeziorem Druzno, rzeką Klepiną, Kusami i Krosnem, przy czym Zakon zatrzymał pas ziemi wzdłuż Wąskiej i jeziora Druzno szerokości 6 sznurów (ok. 260 m). Dokument wspomina też o lesie „Buchwalt”, z którego mieszczanie mogli pozyskiwać drewno budowlane i na opał. Prawdopodobnie w tym samym miejscu miasto otrzymało od Zakonu w 1319 roku 36 łanów lasu. Po wycięciu lasu mogli ten teren zamienić na pola uprawne i użytkować je bez płacenia czynszu.
W dokumencie z 1297 roku zawarte są podstawowe kwestie dotyczące ustroju miasta. Zarówno miasto jak i jego posiadłości otrzymały prawo chełmińskie (Kulmer Recht). Sądy miały być sprawowane zgodnie z tym prawem. Zakon jednak wyłączył z kompetencji sądownictwa miejskiego niektóre sprawy, np. sądownictwo na drogach publicznych w obrębie dóbr miejskich. Miasto nie mogło ustanawiać wilkierzy (uchwały rady miejskiej) bez zgody Zakonu. Zakazano też wprowadzania do miasta wspólnot religijnych i sprzedaży im nieruchomości.
W dniu 12 marca 1308 roku mistrz krajowy Prus (w latach 1307-1309) Henryk von Plötzke (z Płocka) odnowił Gerkowi von Paslok i jego siostrze Christine zapis mistrza krajowego (w latach 1259-1261) Hartmuta von Grumbacha, który nadał im 31 i 0,5 włóki na prawie chełmińskim.
Organami władzy w Pasłęku były: rada miejska (burmistrz, jego zastępca/kompan i 8 rajców, a później doszło stanowisko pisarza miejskiego), ława miejska (sąd miejski, który składał się z sędziego/iudex i ławników. W 1692 roku liczyła 12 osób) i zgromadzenie obywateli. Siedzibą władz miejskich był ratusz zbudowany w drugiej połowie XIV w. Do miasta należał też dwór (Stadthof), który znajdował się poza murami miejskimi. Przechowywano w nim wozy i narzędzia oraz trzymano konie.
O rzemiośle i handlu w Pasłęku znajdują się już wzmianki w dokumencie z 1297 roku. Czynsz z domu kupieckiego, z bud kramarzy, jatek rzeźniczych, ław chlebowych miał przypadać w połowie Zakonowi, w połowie zaś miastu *[4]. W dokumencie stwierdzono też, że wszystkie warsztaty tkackie w mieście, służące do wyrobu tkanin wełnianych i płóciennych mają być wolne od czynszu. Miasto otrzymało też pozwolenie na wolne (bez płacenia czynszu) połowy ryb w jeziorze Sambród, na rzece Wąskiej i jeziorze Druzno. Zakazano jedynie używania niewodu *[5] i budowania jazów na rzece Wąskiej.
Cegielnię miejską wzmiankowano już w wyżej wymienionym dokumencie lokacyjnym, a także w tzw. księdze szkodowej z drugiego dziesięciolecia XV w.
Pasłęk leżał na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych prowadzących z Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej do Prus właściwych. Biegły stąd drogi do Dzierzgonia, Elbląga i Braniewa. Pasłęk był też lokalnym ośrodkiem handlu zwierzętami hodowlanymi. Mogą świadczyć o tym zapisy w krzyżackich księgach rachunkowych. W Pasłęku urzędnicy Zakonu kupowali konie, woły, krowy oraz owce i jagnięta. Mieszczanie pasłęccy mieli prawo żeglowania bez opłat po rzece Wąskiej i jeziorze Druzno.
*[1]Według jednych badaczy, jest to osada wzmiankowana już w 1267 r., a wg innych, w 1282 r. Są też tacy (np.W.Długokęcki), którzy twierdzą, że początki miasta należy datować na rok 1288 r.
*[2]Mogło być ich kilku (niestety anonimowych). Nie oznacza to,że mieszkańcy miasta byli także Holendrami, chociaż jest możliwe, że lokatorzy ci ściągnęli tutaj jeszcze jakichś innych rodaków. […] W napisanej w 1670 r. tragedii: „Giesbrecht van Amstel, d’Ondergang van Syne Stadt en Ballingschab” holenderski poeta Jan van Vondel stwierdził, że zmuszony do ucieczki za udział w zamordowaniu hrabiego Holandii Florisa V bohater dramatu [Giesbrecht van Amstel] udał się do Prus, gdzie zbudował miasto Nieuw Holland (Nowa Holandia), a więc Pasłęk. Niektórzy historycy holenderscy dawali temu wiarę, chociaż brak na ten temat informacji źródeł wcześniejszych… […] Nowsi historycy niemieccy Pasłęka słusznie jednak zwrócili uwagę na to, że ewentualny pobyt w Prusach Jana van Amstel [syn] byłby zbyt późny, jak na założenie miasta Pasłęka, zaś dla przyjęcia roli w tym Ghysberta nie ma żadnych podstaw. […] Podobnie brak jakichkolwiek przesłanek źródłowych dla łączenia przybycia do Prus Holenderskich zasadźców Pasłęka z wyprawami krzyżowymi, śpieszącymi na pomoc Krzyżakom. (Źródło: J. Powierski, op.cit., s.214-216)
*[3]W XVIII w. w ścianę ratusza wmurowano tablicę z informacją: „Miasto to zostało zbudowane przez uciekinierów Batawów z Holandii jako miejsce schronienia i od nich nazwę przyjęło.
Przechodniu, patrz na urodzajny kraj, na wygląd i porównaj je z innymi małymi miastami, czy znajdziesz mu równe?”
*[4]Na początku XV w., łącznie z czynszami z działek miasto płaciło 46 grzywien, w dwóch ratach na św. Marcina (11 listopada) i zapusty. W połowie XV w. czynsz zmalał do 18 grzywien, ponieważ 28 grzywien przekazano do spłacania szpitalowi ( właściwie przytułek) św. Ducha, który został założony (1396) w Pasłęku przez w.m. Konrada von Jungingen. Szpital otrzymał w 1404 r. i w latach 40. XV w. znaczne nadania. Po 1520 r. szpital św. Ducha przestał istnieć.
*[5]Jest to ciągniona włokowa sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka zwanego matnią oraz dwóch długich „skrzydeł” z tkaniny sieciowej. W dawnych czasach niewód wykonany z mocnych konopi służył do połowu ryb w stawach, jeziorach i rzekach.
Źródło:
W. Długokęcki, Dzieje miasta Pasłęka w latach 1297-1454, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.255-266.
W. Długokęcki, Pasłęk jako ośrodek administracyjny i gospodarczy zakonu krzyżackiego, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.267-272.
W. Długokęcki, Dzieje polityczne Pasłęka w okresie Związku Pruskiego i wojny trzynastoletniej, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.273-278.
J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.300-347.
J. Powierski, Dzieje ziemi pasłęckiej do schyłku XIII w. roz. 15, 25, 29, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.148-154, 196-197, 214-220.
J. Salm, Z problematyki rozwoju przestrzennego Pasłęka, [w:] Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997, red. Józef Włodarski, Pasłęk 1997, s.234,243.
B. Jähnig, Część III. Wykazy urzędów. Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, s.326.