Historia herbu Pasłęka

wersja 25.I.2019 – dodano najstarsze herby opublikowane w książce „Der Kreis Preussisch Holland in Bildern” z Biblioteki Publicznej w Pasłęku

wersja  27.X.2017

Poniższy tekst przedstawia zmiany herbu miasta Pasłęk na tle przemian historycznych oraz przedstawia inne herby związane z ziemią pasłęcką.

Po lewej najstarszy znany herb miasta Holland: orzeł, wokół napis „Sigillum (BVR) Gensium DE Hollandia” oraz symbol korony.

Po prawej herb komtura zamku w Holland z roku 1475 (Filip von Angelach, 14 VII 1473 – 25 XII 1484):  wokół napis: „Sigillum comnendatoris de holland” (Herb komendanta holland).

 

Około roku 1200 Pasłęk, jeśli był, to był wsią albo grodem. Prusowie przed tym rokiem prawdopodobnie nie stosowali herbów.

 

 

 

 

 

Państwo Zakonne 1226 – 1466

Obecne ziemie, na których leży Pasłęk przechodzą we władanie Państwa zakonu krzyżackiego założonego około 1226 roku (potocznie : państwo krzyżackie).

 

 

 

 

 

 

 

W roku 1297 Meinhardt z Querfurtu, Mistrz Krajowy Zakonu Krzyżackiego nadaje prawa miejskie dla osady (grodu) Patzlok i nazywa to miasto Holland. „Najstarszym zachowanym odciskiem pieczętnym miasta Pasłęka jest egzemplarz przywieszony do dokumentów z 1439 i 1453 roku, o średnicy 38 mm. Na owej pieczęci przedstawiony został rycerz na koniu z tarczą i podniesionym mieczem, z pióropuszem na hełmie i z czaprakiem zwisającym na koniu, który skacze nad skałami.  Całość przedstawienia umieszczona została w ozdobnie zakratowanym polu pieczęcie, z lilią w każdej kracie.” ¹ … „Wedle B. Hengla w 1465 roku miasto posługiwało się pieczęcią z napisem + sigillum civitas hollant+. … najstarsze pieczęcie pasłęckie przestały być używane przed 1465 rokiem …”

Prusy Zakonne  1466-1525

Od 1466, kiedy to państwo krzyżackie zostało podporządkowane Królestwu Polskiemu, nastąpiła zmiana nazwy na Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach (potocznie: Prusy Krzyżackie lub Prusy Zakonne).

Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego z 1466 r. Zakon zostaje zmuszony do przekazania Polsce terenu diecezji warmińskiej, Ziemi Lubawskiej, Sztumskiej i Malborskiej oraz Elbląga z przyległościami. Wszystkie te ziemie poza Ziemią Lubawską zostają wcielone w ramy nowo powstałego województwa malborskiego i następnie inkorporowane w skład Rzeczypospolitej jako autonomiczna prowincja o nazwie Prusy Królewskie. Reszta Prus Zakonnych jako lenno pozostaje przy nowej stolicy – Królewcu. Pasłęk należy do Prus Zakonnych.

Pod kątem administracyjnym mimo utraty części ziem obowiązywał nadal podział na komturie, utrzymał się on do 1525 roku kiedy to doszło do znacznych zmian w tej materii.

 

Prusy Książęce 1525-1618

Rok 1525 przynosi Prusom Zakonnym wyjątkowe zmiany. Władca Prus, ostatni Wielki mistrz Zakonu Albrechta von Hohenzollern, przechodzi na luteranizm stając się tym samym księciem. W wyniku tego dochodzi do sekularyzacji Prus Zakonnych które od tej pory stają się Prusami Książęcymi. W tym samym roku, 8 kwietnia Albrecht podpisuje ze swym wujem, królem Polski, Zygmuntem I Starym traktat krakowski i dwa dni później składa przed nim uroczysty hołd stając się wiernym lennikiem swego wuja. Tego samego dnia Albrecht odbiera również z rąk króla proporzec z herbem Prus Książęcych. Jeszcze w 1525 roku, Albrecht dokonuje reorganizacji administracyjnej Prus Książęcych na trzy rozległe powiaty : oberlandzki, natangijski i królewiecki (sambijski).

Powiat oberlandzki i jego starostwa : Miłakowo, Miłomłyn, Morąg, Pasłęk, Przezmark, Prabuty, Susz, Szymbark, Szczytno, Iława, Ostróda, Olsztynek, Dąbrowo, Działdowo, Nidzica i Kwidzyn

„…od 1563 roku znamy kolejny wzór pieczęci używanej prz miasto. Miała ona 30 mm średnicy, napis w otoku SIGILLVM . CIVITATIS . HOLLANDT. IN . BORVSSIA.”¹  Różnice w stosunku do poprzedniego herbu: z lewego boku rycerza zwisła pochwa po wyciągniętym mieczu, w końskiej uprzęży dodano podogonie, zaznaczono czaprak, skalne podłoże pod końskimi kopytami przybrało wygląd  pięciu wzgórz (trzech większych i dwóch mniejszych).

Brandenburgia-Prusy 1618-1701

 

W wyniku śmierci ostatniego przedstawiciela pruskiej linii Hohenzollernów, Albrechta Fryderyka, przedstawiciel brandenburskiej linii Hohenzollernów, elektor brandenburski Johann Sigismund von Brandenburg, zostaje następnym władcą Prus Książęcych i za zgodą króla Zygmunta III dokonuje unii personalnej Prus Książęcych z Brandenburgią. W 1657 roku Prusy Książęce na mocy traktów welawsko-bydgoskich odzyskują pełną niezależność od Polski za cenę wyrzeczenia się sojuszu ze Szwecją. Oficjalnymi stolicami Brandenburgii-Prus zostają Berlin i Królewiec, pozostający również stolicą Prus Książęcych.

 

 

Prusy Książęce w Królestwie Prus 1701-1773

W 1701 roku przy aprobacie cesarza i innych dworów europejskich Fryderyk I Pruski koronuje się na Króla w Prusach czyniąc tym samym Brandenburgię-Prusy, Królestwem Prus. Następnym krokiem Fryderyka I było uczynienie Berlina centrum administracyjnym całego królestwa w tym i Prus Książęcych, zaznaczają jednakże, iż tylko król koronowany w Królewcu może być pełnoprawnym władcą Królestwa Prus. Prusy Książęce wraz ze stolicą w Królewcu stają się jedną z prowincji Królestwa Prus.

W 1722 roku dochodzi do likwidacji powiatów oberlandzkiego, natangijskiego i królewieckiego wprowadzając na ich miejsce dziewiętnaście nowych powiatów : pokarmiński (brandenburski), nidzicki, rastemborski (kętrzyński), sambijski, tapiewski, prabucki, iławski, kwidzyński, szymbarski, bartoszycki, morąski, świętomiejski, gąbiński, wystrucki, kłajpedzki, margrabowski (olecki), ragnicki, szeszcieński i tylżycki. Brak powiatu hollandzkiego (pasłęckiego).

Na panoramie miasta Holland z 1750 widnieje herb przedstawiający świętego Jerzego na koniu nad smokiem ale odwróconego w drugą stronę w stosunku do herbu Pasłęka z lat 1820-1934 (poniżej).

 

Zjednoczenie ziem pruskich i ich podział na Prusy Zachodnie i Wschodnie 1773-1824

W 1772 roku w wyniku aneksji ziem Rzeczypospolitej, ziemie pruskie zostają ponownie połączone by pod koniec roku zostać ponownie podzielonymi. W wyniku reorganizacji administracyjnej dawne ziemie pruskie zostają rozdarte pomiędzy dwie nowe prowincje, Prusy Wschodnie i Zachodnie. Prusy Wschodnie będące bezpośrednim spadkobiercą Prus Książęcych wzbogacają się o staropruską ziemię warmińską tracąc jednakże funkcjonujące pod Królewcem do 317 lat Prabuty, Iławę, Susz, Kwidzyn i Kisielice, które to zostają przydzielone do sztucznego tworu jakim są Prusy Zachodnie.

Prusy Wschodnie 1773-1824

Mimo zlikwidowania Prus Książęcych w 1773 roku, znakomita większość utworzonych w 1722 roku powiatów pozostała bez zmian, jedynym wyjątkiem od reguły był powiat morąski zreorganizowany w 1772 roku. Kompletnie nowymi powiatami były natomiast powiaty lidzbarski i braniewski utworzone po przyłączeniu Warmii. Wszystkie jedenaście powiatów zostało podzielone pomiędzy dwa departamenty : królewiecki i gąbiński. Pasłęk (Preussisch Holland) należał do powiatu morąskiego.

W roku 1819 doszło do kolejnej reorganizacji powiatów w Prusach Wschodnich zwiększając ich ilość do trzydziestu trzech, dotychczasowy podział na departamenty królewiecki i gąbiński nie uległ jednakże zmianie. Powstał powiat pasłęcki (kreisstadt preussisch holland) w departamencie królewieckim.

„Na losy pasłęckiego herbu istotny wpływ wywarło upowszechnienie w początkach XVIII stulecia legendy związanej z wydarzeniami, do jakich doszło w Pasłęku podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w lutym 1520 roku. Wówczas to odziały polskie, głównie gdańskie i elbląskie, przez dłuższy czas bezskutecznie szturmowały obwarowania miasta, a jedno z większych niepowodzeń szturmujących tłumaczyć zaczęli cudownym pojawieniem się na murach postaci św. Jerzego, któremu poświęcony kościół – położony na przedmieściu – niewiele wcześniej sami zniszczyli.”¹

 

„Od 1820 roku rada miasta posługiwała się pieczęcią nie tylko z wyobrażeniem św. Jerzego i smoka, ale nadto w stosunku do dotychczasowych przedstawień z przyjęciem odmiennego kierunku zwrotu obu figur. Prawidłłowym heraldycznym zwrotem jest bowiem kierunek w prawo, tzn. w prawo dla osoby stojącej poza tarczą, zaś w lewo dla osoby patrzącej na tarczę. …

W sztukach plastycznych św. Jerzy jest bowiem częściej oddawany jako jeździec pędzący w prawą dla widza stronę, a więc odwrotnie niż to wynika z reguł heraldycznych.”¹

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Prowincja Prusy 1824–1878

W kwietniu 1824 roku dochodzi do zawiązania między Prusami Wschodnimi a Zachodnimi unii personalnej, przekształconej w 1829 roku w unię realną, unifikującą obie prowincje w jedną prowincję Pruską ze stolicą w Królewcu.

 

 

Prusy Wschodnie 1879-1905

Podział administracyjny Prus Wschodnich w latach 1879-1905 opierał się wciąż na dwóch departamentach, królewieckim i gąbińskim, dokonano jednakże kolejnej reorganizacji powiatów czego efektem był wzrost ogólnej liczby powiatów do trzydziestu sześciu.

Po lewej herb na medalu z roku 1895 przedstawiający świętego Jerzego zabijający smoka i odwrócony, nietypowo, w prawą stronę.

 

 

 

” …w 1885 roku  … rycerz w stalowej, a więc błękitnej zbroi, z mieczem nad głową, na białym koniu o czerwonej uprzęży, z bogato rozbudowanym podogoniem, z czerwonym pióropuszem u hełmu i na końskiej głowie, miał przeskakiwać ponad zielonym trójwzgórzem.„¹

„Po raz kolejny zmianę w wyglądzie miejskiego herbu przyniosły obchody 600-lecia miasta w 1897 roku…. Przywrócony został pierwotny kierunek zwrotu jeźdźca, skaczącego jednak nie przez pięciowzgórze jak w przypadku pieczęci najstarszych, lecz przez trójwzgórze.”

„… Hildebrandt w marcu 1897 wykonał w dwu kopiach barwny rysunek miejskiego herbu … dokonał w zasadzie tylko jednego uzupełnienia o dodanie czerwonego czapraka.”¹ „W oparciu o en sam projekt sporządzono nadto kamienną tablicę z wyobrażeniem herbu”¹ (przyp. autora: dziś herb ten umieszczony jest nad bramą przy Placu 1000 lecia)

 

 

„Niezmiernie ciekawie przedstawiały się również „nieoficjalne” dzieje pasłęckiego herbu przełomu XIX/XX wieku. …Najważniejszym elementem owego przedstawienia  było jednoznaczne zidentyfikowanie jeźdźca z rycerzem Zakonu Krzyżackiego, czego dokonano  okrywając jego sylwetkę białym, długim płaszczem, zachodzącym aż na koński zad. Rycerz otrzymał jednoznaczne średniowieczne uzbrojenie, pod koniem uwidoczniono zaś – tak jak w pierwotnych przedstawieniach – pięciowzgórze. Jednocześnie samej tarczy herbowej przydano popularną wówczas tzw. coronę uralis, czyli ozdobę czoła tarczy w kształcie trzypałkowej korony wykonanej z ceglanych elementów.”

 

 

Prusy Wschodnie 1905-1918

W 1905 roku dochodzi do reformy wschodniopruskich rejencji i wydzielenia trzeciej – olsztyńskiej. Pasłęk pozostaje w rejencji królewieckiej.

Prusy Wschodnie 1918-1939

Postanowienia Traktatu Wersalskiego, który wraz z późniejszym plebiscytem utrwalił nową granicę Prus Wschodnich, okazały się pod kątem zarówno historycznym, jak i regionalnym ciekawym zbiegiem okoliczności. W wyniku ratyfikowania w styczniu 1920 roku ustaleń podpisanych przez Niemcy 28 czerwca 1919 roku, granice Prus Wschodnich z pewnymi wyjątkami zostały zamknięte w historycznych granicach starych Prus.

Po ustabilizowaniu sytuacji na terenie Prus Wschodnich, w 1920 roku dochodzi do reorganizacji administracyjnej i tym samym Prusy Wschodnie zostają podzielone na cztery rejencje : kwidzyńską (do 1922 r.), olsztyńską, gąbińską i królewiecką. Stolicą prowincji pozostaje Królewiec. Pasłęk pozostał powiatem w rejencji królewieckiej.

W latach 1897-1935 używano pieczęci z wizerunkiem św. Jerzego i tej z uchwały 1897 r. „… projekt nie spełnił oczekiwań, zwracano uwagę na nienaturalny sposób trzymania miecza przez jeźdźca, na mało historyczne podkreślenie pióropusza tak na hełmie jak i na głowie konia itd. Sytuacja taka trwałą aż do 1935, kiedy to pojawiła się nowa niemiecka ustawa, w myśl  której wszystkie samorządy korzystające z herbów musiały uzyskać naukowe potwierdzenie poprawności używanego znaku. … Przyjęty wzór powracał do najstarszych przedstawień, nie było rzecz jasna już mowy o św. Jerzym i smoku, rycerza i konia pozbawiono w prowadzonych w 1897 roku ozdób z piór, sylwetki uzyskały naturalną postawę.”¹

 

 

 

 

 

 

 

 

Pasłęk po roku 1945

„Z powodu różnic w przedstawianiu miejskiego herbu władze Pasłęka w końcu lat sześćdziesiątych uznały za konieczne  odwoływanie się do jednego tylko wzoru, za swoistą matrycę obierając tablicę herbową, do 1945 roku wmurowaną w ścianę  jednego z budynków w sąsiedztwie ratusza.”¹ przyp. autora: tablicę tę w roku 1969 uroczyście wmurowano nad bramą murów miejskich przy placu Tysiąclecia).

„W 1994 roku doczekał się publikacji kolejny herbarz polskich miast, w którym wizerunek pasłęckiego herbu zaprezentowany został jako swego rodzaju kompromis przedstawień z lat sześćdziesiątych. Rycerz skaczący na konno ponad trójwzgórzem … odziany został w błękitny pancerz…”¹

„W początkach 1992 roku władze Pasłęka zdecydowały się zasięgnąć opinii Zarządu Głównego Polskiego Towwarzystwa Heraldycznego w sprawie poprawności wyglądu miejskiego herbu… Generalnie zalecono powrót do przedstawienia z 1967 roku, publikowanego w opracowaniu Miasta polskie w tysiącleciu. Poddano pod rozwagę władz możliwość jednoczesnego wprowadzenia flagi miejskiej … Uchwałą z 18 IX 1992 roku Rada Miasta i Gminy Pasłęk przyjęty został zarówno obowiązujący obecnie wizerunek  jak i flagi.”¹

Uwaga.

Jak widać z powyższego tekstu, Herbarz miast polskich” z 1994 przedstawił herb Pasłęka niezgodny z wizerunkiem określonym w uchwale Rady Miasta Pasłęka z 1992 roku. Również wikipedia (serwis internetowy) pokazuje herb, którego kolorystyka nie jest dokładnie zgodna z tą uchwałą. Wynika to zapewne  z faktu, że uchwała nie precyzuje kolorystyki herbu zgodnie ze współczesnymi oczekiwaniami (nie podano kodów kolorów niezbędnych do jednolitej publikacji herbu w internecie, na ekranach monitorów i przeznaczonych do druku). Na podstawie wspomnianej uchwały dokonałem próby jednoznacznego określenia kolorystyki herbu (link poniżej).

A jak wygląda herb Pasłęka obecnie (zgodnie z uchwałą  nr XXIII/117/92 Rady Miasta i Gminy Pasłęk z dnia 18 września 1992 r.) można zobaczyć i przeczytać na stronie  https://paslek.re-rum.pl/herb-pasleka/

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wygląd herbu zmieniał się na przestrzeni wieków. Jedyną cechą wspólną jest jego niestałość. Najwidoczniej, tak jak i dzisiaj, herby różnią się między sobą szczegółami. Dawniej trudno było zachować  zgodność kolorystyczną, proporcje, nie mówiąc już o detalach.

 

Materiały zebrał: Roman Cichocki

 

Tekst powstał na podstawie zasobów polskiej i niemieckiej wiki a także poniższych stron :

http://wiki-de.genealogy.net/Hauptseite
http://www.ostpreussen.net/
http://pruskihoryzont.blogspot.com

Wszystkie mapy i grafiki należą do ich prawowitych twórców i właścicieli

Cytaty pochodzą z książki „Pasłęk z dziejów miasta i okolic 1297-1997” (rozdział VIII Sfragistyka i heraldyka pasłęcka, autorzy: Beata Możejko-Chimiak, Błażej Śliwiński), którą można wypożyczyć w Bibliotece Miejskiej w Pasłęku.

Proszę o uwagi, zdjęcia i informacje na temat pasłęckiego herbu, które zostaną uwzględnione w kolejnej wersji tego materiału.