Nazwa miasta Pasłęk jest nazwą wywodzącą się z języka pruskiego, który w gwarze istniał prawdopodobnie do roku 1945. W poniższym artykule będą przewijały się nazwy niemieckie, łacińskie i polskie, a może nawet staropruskie. Wynika stąd wiele niejasności.
Obecne miasto Pasłęk w krótkiej, kilkusetletniej historii nosiło kilka oficjalnych, udokumentowanych nazw: pierwszą jest Holland (29.IX.1297- 1701), następnie Preussisch Holland (1701-07 .V.1946 ;na polskich mapach jako: Holąd Pruski lub Pruski Holąd, ale czasami dzisiaj niektórzy tłumaczą bezpośrednio z nazwy niemieckiej na Pruską Holandię – taka nazwa w języku polskim nie figurowała na żadnej znanej mi mapie) i obecnie Pasłęk (od 07 .V.1946 do dzisiaj).
Dlaczego Pasłęk?
Zdecydowała o tym w 1946 roku działająca w Krakowie Komisja Ustalania Nazw Miejscowości (skrót: KUNM). Na podstawie jej decyzji wyszło zarządzeniem ministra: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. „o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości”. Na mapie Warmii i Mazur pojawiły się nazwy miast: Olsztyn zamiast Allenstein, wschodniopruski Elbing został Elblągiem, a Lyck – Ełkiem. To samo zarządzenie opublikowane w „Monitorze Polskim” wprowadzało też polskie nazwy miast: Gołdap (Goldap), Dobre Miasto (Guttentag), Lidzbark Warmiński (Heilsberg), Pisz (Johanninburg), Giżycko (Lotzen), Morąg (Mohrugen), Nidzica (Neidenburg), Szczytno (Ottelsburg), Ostróda (Osterode), Kętrzyn (Rastenburg), Pasłęk (Preussisch Holland), Iława (Deutsch Eylau), Węgorzewo (Angeburg).
Większość miast w Prusach Wschodnich już przed II wojną światową miało polskie nazwy, które odnaleźć możemy na starych polskich mapach. Problemem była nazwa miasta Preussisch Holland. Miasto to przed II wojną światową na różnych mapach polskojęzycznych miało różne nazwy: Pruski Holąd, Holąd Pruski, Holland.
Mapa Rozsiedlenia Ludności Polskiej 1918 rokMapa z 1920 roku
„Mimo, że część Prus Wschodnich oficjalnie przyłączono do Polski po zakończeniu wojny, to już w czasie działań wojennych kilku autorów (m.in. Stanisław Kohutek, Władysław Chojnacki, Gustaw Leyding-Mielecki) niezależnie od siebie opracowało słowniki z niemieckimi nazwami miejscowości w Prusach Wschodnich, ich wcześniejszymi odpowiednikami, o ile takie były (np. nazwy pruskie), i propozycjami nazw tych miejscowości w języku polskim.” Ich propozycje, jak i samych mieszkańców nie zawsze były brane pod uwagę. Tak dla przykładu mieszkańcy obecnej Zielonki Pasłęckiej (niem. Grünhagen) nazywali swoją wieś Wołyńcem od Wołynia, z którego w znacznej większości pochodzili, ale zatwierdzoną nazwą jest Zielonka Pasłęcka.
Początki osady
Cofnijmy się do początków XIII wieku, to znaczy do czasów przed przybyciem rycerzy Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego. Nie istniał wtedy w formie pisanej ani język pruski ani też język polski. We wszelkiego rodzaju „pracach naukowych”, umowach, listach etc. używano języka łacińskiego, który siłą rzeczy fonetycznie nie był zgodny z lokalną mową. Zapis nazw geograficznych zależał głównie od „fantazji” skryby lub tego, który mu pismo dyktował. Pierwszy znany zapis nazewnictwa obecnego Pasłęka zawarty jest w „Traktacie Dzierzgońskim” z dnia 7 lutego 1249 roku, kończącemu zbrojne powstanie Prusów przeciwko zakonowi krzyżackiemu. Zawarto w nim między innymi postanowienie wybudowania 13 kościołów na terenie Pomezanii w tym na ziemi Passaluc. (1)
„Ziemia Passalluc w XIII wieku wchodziła w skład pruskiej Pomezanii. Przypuszczalnie obejmowała wówczas niewielki obszar położony wzdłuż rzeki Wąskiej (Weysca), na wschód i południowy-wschód od jeziora Drużno. Centralnym ośrodkiem terra Passalluc był gród Patzlok (Pāistlauks) – utożsamiany z dzisiejszym Pasłękiem.
Zamek Krzyżacki, czy też gród Pasłęk, był wielokrotnie wymieniany w dokumentach pod różnymi nazwami, i tak: w 1285 jako Pazluch(„datum Pazlucho„), podobnie w 1297, 13o3, 1305, 1306, 1308 i 1310 roku jako Pazlok lub Paslok. Do tego należy dodać wzmiankę o plebanie z Paczlog, z 1282 roku oraz zapisy nazwy ziemi Pazluch w aktach z lat 1267-1268. Są to formy zniemczone, które pojawiły się po zbudowaniu tutaj krzyżackiego grodu. Występuje jeszcze nazwa terytorium Pasluczen, a w 1250 roku wymieniono ziemię Passaluc. Najstarszy zapis nazwy ziemi pasłęckiej Pozolucensis provincia występuje w petycji polskich dominikanów do papieża Grzegorza IX z 1231 roku.
W kwietniu 1267 roku w Elblągu mistrz krajowy Prus (w latach 1264-1265 oraz 1267-1270) Ludwik von Baldersheim wystawił akt nadania Prusom: Santirmowi, Wocisławowi i Butelowi, posiadłości na polu pasłęckim (Paslok, Pazlok),w pobliżu ujścia Sirwy do Wąskiej, z określonymi już granicami. Trzej Prusowie otrzymali ponadto łąkę nad Wąską, pole naprzeciw pola pasłęckiego długości 6 sznurów w dół Wąskiej i 3 sznurów szerokości.
Z przywileju mistrza krajowego (w latach 1288-1299) Mainharda von Querfurt (z Kwerfurtu), wystawionego w dniu 29 września 1297 roku w Elblągu, wynika, że w miejscu istniejącej już osady *[1] na terytorium Pazlok, założył on na prawie chełmińskim miasto Hollant (Holland). (2) Według dokumentu lokacyjnego, nazwa Hollant ma się wywodzić od pierwszych lokatorów *[2], którzy mieli tutaj przybyć z Holandii
Pytanie, jak powstałą osadę nazywali Prusowie ?
W najstarszej księdze rocznikowej biskupstwa „Anniversarienbuch” z roku 1393 wymieniającej osoby zmarłe, za które się modlono, pomiędzy imionami osób duchownych, są dwa nazwiska osób świeckich – Heinricus de Castro alias Pasloci (Pasłęk), jak i Gertrud Paslocisse (przypuszczalnie fundatorzy katedry we Fromborku). Możliwe jest, że arystokraci pruscy Henryk i Gertruda z Pasłęka zachowali możliwość posiadania grodów dzięki lawirowaniu w sporach między biskupami warmińskimi, a Krzyżakami. Samo nazwisko „z Zamku” (de Castro) wskazuje, że posiadanie czegoś takiego było w tych okolicach czymś wyjątkowym. Warto tu jednak dodać, że Pasłęk leżał na terytorium Pogezanów, nie Warmów, a Frombork na pograniczu tych plemion, ale raczej również po stronie pogezańskiej, ponieważ granice niepodległej Warmii staropruskiej nie były tożsame z granicami Warmii biskupiej. Wiemy, że w okolicy obecnego Pasłęka (dawnym niemieckim Oberlandzie) wielu mieszkańców posługiwało się gwarą górnopruską. Czy to nie oni kultywowali używanie nazwy Pasłęk? Ktoś z mieszkańców tych terenów musiał być autorem opisu hasła Holąd Pruski wspomnianego poniżej i nazwa Pasłęk nie była mu obca, ale też nie polska!
Pytanie, jak miasto nazywali mieszkańcy Polski ?
Najstarszej znana mapa Polski autorstwa Wacława Grodeckiego z 1530 roku.
Na najstarszej znanej mapie Polski autorstwa Wacława Grodeckiego miasto zapisane jest jako: Holand (wiele miejscowości nosi nazwy łacińskie Gedanum – Gdańsk, Leopolis – Lwów, inne oryginalne niemieckie Elbing – Elbląg, Marienburg -Malbork ). Ciekawostką niech będzie fakt, że Holand (dzisiejszy Pasłęk) pokazany jest jako miasto nad jeziorem Drużno. Późniejsze mapy aż do roku 1945 zachowują zgodność nazewniczą z mapami niemieckimi. Często zdarza się, że mimo zmiany nazwy z Holland na Preussisch Holland wiele map (w tym niemieckie) dalej stosowały nazwę Holland. Każdy kraj ma prawo do własnego nazewnictwa nazw geograficznych.
„Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”. W tomie III, wydanym w 1882 roku, widnieje hasło opisujące miasto – Holąd Pruski:
„Holąd Pruski, zwany także Pasłęk (Kętrz.) zapewne od najdawniejszego posiadacza Pazlok, albo Wąska (Weseke), od położenia swego nad rz. Wąską, po niem. Preuss. Holland …”
W nazewnictwie polskim, należy przypuszczać, miasto to było spolszczoną (ale nie przetłumaczoną) nazwą jakiej używali najpierw krzyżacy, a potem Prusacy i Niemcy, czyli: Holand, Holąd Pruski lub Pruski Holąd. Zapewne była to nazwa jakiej używali Polacy zamieszkujący tereny Prus Wschodnich i w takiej formie trafiła do wspomnianego wyżej słownika geograficznego i na polskojęzyczne mapy.
Polską mapa z roku 1923 przedstawiającą zniszczenia wojenne
Do wyjątków należy zaliczyć polską mapę z roku 1923 przedstawiającą zniszczenia wojenne, na której miasto zostało nazwane Pasłęk, a nie jak na innych Pruski Holąd. Ciekawostką jest fakt, że na tej mapie Braniewo jest opisane jako Brunsberga.
Armia radziecka 1 czerwca 1945 roku przekazała miasto Polakom jako Pruski Holąd. Zanim komisja nazewnictwa w 1946 roku nie wybrała nazwy już pojawiły się pierwsze polskie mapy z widniejącym na niej Pasłękiem. Niemcy opuścili miasto, a ci którzy pozostali znali je jak Preussisch Holland. Większość z tych co zostali czuli się Mazurami. Czy to nie oni przekazali nowym władzom i napływającej ludności Polskiej nazwy Pasłęk?
Mapa Polski z 1945 roku
Na mapie z 1945 roku widać wiele miejscowości w nazewnictwie niemieckim, albo polskim i niemieckim np. Brunsberga – Braniewo.
Zakończenie
Na podstawie zebranych informacji i przejrzeniu dostępnych w internecie map można jedynie snuć przypuszczenia co do stosowania nazwy Pasłęk na przestrzeni od jego początków do dzisiaj. Wszyscy badacze są zgodni co do etymologii wyrazu Pasłęk. Nie jest to nazwa sztucznie wymyślona po 1945 roku, a jak starałem się dowieść była ona używana przez niektóre grupy mieszkańców miasta i okolic przez cały okres jego historii. Ciekawą wzmiankę można znaleźć w „Kronice księdza Cyganka” powstałej w dużej części na bazie analizy prac niemieckich historyków, że wyraz Pasłęka (rzeka w okolicach miasta Pasłęk) oznaczało „teren obcy, za rzeką”.
paź 9 2018
Dlaczego Pasłęk nazywa się Pasłęk?
Nazwa miasta Pasłęk jest nazwą wywodzącą się z języka pruskiego, który w gwarze istniał prawdopodobnie do roku 1945. W poniższym artykule będą przewijały się nazwy niemieckie, łacińskie i polskie, a może nawet staropruskie. Wynika stąd wiele niejasności.
Obecne miasto Pasłęk w krótkiej, kilkusetletniej historii nosiło kilka oficjalnych, udokumentowanych nazw: pierwszą jest Holland (29.IX.1297- 1701), następnie Preussisch Holland (1701-07 .V.1946 ;na polskich mapach jako: Holąd Pruski lub Pruski Holąd, ale czasami dzisiaj niektórzy tłumaczą bezpośrednio z nazwy niemieckiej na Pruską Holandię – taka nazwa w języku polskim nie figurowała na żadnej znanej mi mapie) i obecnie Pasłęk (od 07 .V.1946 do dzisiaj).
Dlaczego Pasłęk?
Zdecydowała o tym w 1946 roku działająca w Krakowie Komisja Ustalania Nazw Miejscowości (skrót: KUNM). Na podstawie jej decyzji wyszło zarządzeniem ministra: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. „o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości”. Na mapie Warmii i Mazur pojawiły się nazwy miast: Olsztyn zamiast Allenstein, wschodniopruski Elbing został Elblągiem, a Lyck – Ełkiem. To samo zarządzenie opublikowane w „Monitorze Polskim” wprowadzało też polskie nazwy miast: Gołdap (Goldap), Dobre Miasto (Guttentag), Lidzbark Warmiński (Heilsberg), Pisz (Johanninburg), Giżycko (Lotzen), Morąg (Mohrugen), Nidzica (Neidenburg), Szczytno (Ottelsburg), Ostróda (Osterode), Kętrzyn (Rastenburg), Pasłęk (Preussisch Holland), Iława (Deutsch Eylau), Węgorzewo (Angeburg).
Większość miast w Prusach Wschodnich już przed II wojną światową miało polskie nazwy, które odnaleźć możemy na starych polskich mapach. Problemem była nazwa miasta Preussisch Holland. Miasto to przed II wojną światową na różnych mapach polskojęzycznych miało różne nazwy: Pruski Holąd, Holąd Pruski, Holland.
„Mimo, że część Prus Wschodnich oficjalnie przyłączono do Polski po zakończeniu wojny, to już w czasie działań wojennych kilku autorów (m.in. Stanisław Kohutek, Władysław Chojnacki, Gustaw Leyding-Mielecki) niezależnie od siebie opracowało słowniki z niemieckimi nazwami miejscowości w Prusach Wschodnich, ich wcześniejszymi odpowiednikami, o ile takie były (np. nazwy pruskie), i propozycjami nazw tych miejscowości w języku polskim.” Ich propozycje, jak i samych mieszkańców nie zawsze były brane pod uwagę. Tak dla przykładu mieszkańcy obecnej Zielonki Pasłęckiej (niem. Grünhagen) nazywali swoją wieś Wołyńcem od Wołynia, z którego w znacznej większości pochodzili, ale zatwierdzoną nazwą jest Zielonka Pasłęcka.
Początki osady
Cofnijmy się do początków XIII wieku, to znaczy do czasów przed przybyciem rycerzy Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego. Nie istniał wtedy w formie pisanej ani język pruski ani też język polski. We wszelkiego rodzaju „pracach naukowych”, umowach, listach etc. używano języka łacińskiego, który siłą rzeczy fonetycznie nie był zgodny z lokalną mową. Zapis nazw geograficznych zależał głównie od „fantazji” skryby lub tego, który mu pismo dyktował. Pierwszy znany zapis nazewnictwa obecnego Pasłęka zawarty jest w „Traktacie Dzierzgońskim” z dnia 7 lutego 1249 roku, kończącemu zbrojne powstanie Prusów przeciwko zakonowi krzyżackiemu. Zawarto w nim między innymi postanowienie wybudowania 13 kościołów na terenie Pomezanii w tym na ziemi Passaluc. (1)
„Ziemia Passalluc w XIII wieku wchodziła w skład pruskiej Pomezanii. Przypuszczalnie obejmowała wówczas niewielki obszar położony wzdłuż rzeki Wąskiej (Weysca), na wschód i południowy-wschód od jeziora Drużno. Centralnym ośrodkiem terra Passalluc był gród Patzlok (Pāistlauks) – utożsamiany z dzisiejszym Pasłękiem.
Zamek Krzyżacki, czy też gród Pasłęk, był wielokrotnie wymieniany w dokumentach pod różnymi nazwami, i tak: w 1285 jako Pazluch („datum Pazlucho„), podobnie w 1297, 13o3, 1305, 1306, 1308 i 1310 roku jako Pazlok lub Paslok. Do tego należy dodać wzmiankę o plebanie z Paczlog, z 1282 roku oraz zapisy nazwy ziemi Pazluch w aktach z lat 1267-1268. Są to formy zniemczone, które pojawiły się po zbudowaniu tutaj krzyżackiego grodu. Występuje jeszcze nazwa terytorium Pasluczen, a w 1250 roku wymieniono ziemię Passaluc. Najstarszy zapis nazwy ziemi pasłęckiej Pozolucensis provincia występuje w petycji polskich dominikanów do papieża Grzegorza IX z 1231 roku.
W kwietniu 1267 roku w Elblągu mistrz krajowy Prus (w latach 1264-1265 oraz 1267-1270) Ludwik von Baldersheim wystawił akt nadania Prusom: Santirmowi, Wocisławowi i Butelowi, posiadłości na polu pasłęckim (Paslok, Pazlok),w pobliżu ujścia Sirwy do Wąskiej, z określonymi już granicami. Trzej Prusowie otrzymali ponadto łąkę nad Wąską, pole naprzeciw pola pasłęckiego długości 6 sznurów w dół Wąskiej i 3 sznurów szerokości.
Z przywileju mistrza krajowego (w latach 1288-1299) Mainharda von Querfurt (z Kwerfurtu), wystawionego w dniu 29 września 1297 roku w Elblągu, wynika, że w miejscu istniejącej już osady *[1] na terytorium Pazlok, założył on na prawie chełmińskim miasto Hollant (Holland). (2) Według dokumentu lokacyjnego, nazwa Hollant ma się wywodzić od pierwszych lokatorów *[2], którzy mieli tutaj przybyć z Holandii
Pytanie, jak powstałą osadę nazywali Prusowie ?
W najstarszej księdze rocznikowej biskupstwa „Anniversarienbuch” z roku 1393 wymieniającej osoby zmarłe, za które się modlono, pomiędzy imionami osób duchownych, są dwa nazwiska osób świeckich – Heinricus de Castro alias Pasloci (Pasłęk), jak i Gertrud Paslocisse (przypuszczalnie fundatorzy katedry we Fromborku). Możliwe jest, że arystokraci pruscy Henryk i Gertruda z Pasłęka zachowali możliwość posiadania grodów dzięki lawirowaniu w sporach między biskupami warmińskimi, a Krzyżakami. Samo nazwisko „z Zamku” (de Castro) wskazuje, że posiadanie czegoś takiego było w tych okolicach czymś wyjątkowym. Warto tu jednak dodać, że Pasłęk leżał na terytorium Pogezanów, nie Warmów, a Frombork na pograniczu tych plemion, ale raczej również po stronie pogezańskiej, ponieważ granice niepodległej Warmii staropruskiej nie były tożsame z granicami Warmii biskupiej. Wiemy, że w okolicy obecnego Pasłęka (dawnym niemieckim Oberlandzie) wielu mieszkańców posługiwało się gwarą górnopruską. Czy to nie oni kultywowali używanie nazwy Pasłęk? Ktoś z mieszkańców tych terenów musiał być autorem opisu hasła Holąd Pruski wspomnianego poniżej i nazwa Pasłęk nie była mu obca, ale też nie polska!
Pytanie, jak miasto nazywali mieszkańcy Polski ?
Na najstarszej znanej mapie Polski autorstwa Wacława Grodeckiego miasto zapisane jest jako: Holand (wiele miejscowości nosi nazwy łacińskie Gedanum – Gdańsk, Leopolis – Lwów, inne oryginalne niemieckie Elbing – Elbląg, Marienburg -Malbork ). Ciekawostką niech będzie fakt, że Holand (dzisiejszy Pasłęk) pokazany jest jako miasto nad jeziorem Drużno. Późniejsze mapy aż do roku 1945 zachowują zgodność nazewniczą z mapami niemieckimi. Często zdarza się, że mimo zmiany nazwy z Holland na Preussisch Holland wiele map (w tym niemieckie) dalej stosowały nazwę Holland. Każdy kraj ma prawo do własnego nazewnictwa nazw geograficznych.
„Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”. W tomie III, wydanym w 1882 roku, widnieje hasło opisujące miasto – Holąd Pruski:
„Holąd Pruski, zwany także Pasłęk (Kętrz.) zapewne od najdawniejszego posiadacza Pazlok, albo Wąska (Weseke), od położenia swego nad rz. Wąską, po niem. Preuss. Holland …”
W nazewnictwie polskim, należy przypuszczać, miasto to było spolszczoną (ale nie przetłumaczoną) nazwą jakiej używali najpierw krzyżacy, a potem Prusacy i Niemcy, czyli: Holand, Holąd Pruski lub Pruski Holąd. Zapewne była to nazwa jakiej używali Polacy zamieszkujący tereny Prus Wschodnich i w takiej formie trafiła do wspomnianego wyżej słownika geograficznego i na polskojęzyczne mapy.
Do wyjątków należy zaliczyć polską mapę z roku 1923 przedstawiającą zniszczenia wojenne, na której miasto zostało nazwane Pasłęk, a nie jak na innych Pruski Holąd. Ciekawostką jest fakt, że na tej mapie Braniewo jest opisane jako Brunsberga.
Armia radziecka 1 czerwca 1945 roku przekazała miasto Polakom jako Pruski Holąd. Zanim komisja nazewnictwa w 1946 roku nie wybrała nazwy już pojawiły się pierwsze polskie mapy z widniejącym na niej Pasłękiem. Niemcy opuścili miasto, a ci którzy pozostali znali je jak Preussisch Holland. Większość z tych co zostali czuli się Mazurami. Czy to nie oni przekazali nowym władzom i napływającej ludności Polskiej nazwy Pasłęk?
Na mapie z 1945 roku widać wiele miejscowości w nazewnictwie niemieckim, albo polskim i niemieckim np. Brunsberga – Braniewo.
Zakończenie
Na podstawie zebranych informacji i przejrzeniu dostępnych w internecie map można jedynie snuć przypuszczenia co do stosowania nazwy Pasłęk na przestrzeni od jego początków do dzisiaj. Wszyscy badacze są zgodni co do etymologii wyrazu Pasłęk. Nie jest to nazwa sztucznie wymyślona po 1945 roku, a jak starałem się dowieść była ona używana przez niektóre grupy mieszkańców miasta i okolic przez cały okres jego historii. Ciekawą wzmiankę można znaleźć w „Kronice księdza Cyganka” powstałej w dużej części na bazie analizy prac niemieckich historyków, że wyraz Pasłęka (rzeka w okolicach miasta Pasłęk) oznaczało „teren obcy, za rzeką”.
(1)
http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Komunikaty_Mazursko_Warminskie/Komunikaty_Mazursko_Warminskie-r2013-t-n1/Komunikaty_Mazursko_Warminskie-r2013-t-n1-s19-45/Komunikaty_Mazursko_Warminskie-r2013-t-n1-s19-45.pdf
(2)